جاذبه های گردشگری کاشان
جاذبه های گردشگری کاشان
سایت گردشگری ایران (مکانبین) ثبت اطلاعات گردشگری و تاریخی و طبیعی و تجاری استان اصفهان را با شهر اصفهان آغاز نمود و سپس به ثبت جاذبه های گردشگری کاشان اقدام کرد مکان های ثبت شده در لیست زیر شامل همه مکان های ثبت شده در سایت گردشگری کاشان نیست اماکن خدماتی و بیمارستان ها و.. در خود سایت قرار خواهد گرفت که می توانید از منو چپ بالای سایت، کاشان را انتخاب نمایید و از منو سمت راست نوع اماکن خود را انتخاب نمایید تا آن اماکن برای شما نمایش داده شود همه امکان در دسته بندی ها پر نشده است و در فازهای مختلف راه اندازی سایت گردشگری کاشان تکمیل خواهد شد اما در مرحله اول اماکن تفریحی توریستی و تاریخی کاشان تکمیل شده است.
لیست جاذبه های گردشگری کاشان، جاذبه های تاریخی کاشان و جاذبه های طبیعی کاشان:
ـ مسجد جامع کاشان
ـ مسجد آقابزرگ کاشان
ـ آتشکده نیاسر کاشان
ـ غار نیاسر ـ غار تالار یا غار رئیس
ـ آبشار نیاسر کاشان
ـ باغ تالار نیاسر کاشان
ـ شهر زیرزمینی نوش آباد ـ شهر زیرزمینی اویی
ـ روستای ابیانه
ـ کاروانسرای مرنجاب
ـ کویر مرنجاب ـ دریاچه نمک آران و بیدگل
ـ برزک کاشان
ـ آرامگاه سهراب سپهری
ـ قمصر کاشان
ـ خانه بروجردی ها کاشان
ـ خانه عامری ها کاشان
ـ خانه طباطبائی ها کاشان
ـ حمام سلطان امیر احمد
ـ خانه عباسیان کاشان
ـ بازار سنتی کاشان
ـ تپه سیلک کاشان
ـ باغ فین و حمام فین کاشان
درباره کاشان :
کاشان یکی از مهمترین شهرهای استان اصفهان است که در ارتفاع ۱۶۰۰ متری از سطح دریا، ۲۴۰ کیلومتری جنوب تهران و ۲۲۰ کیلومتری شمال اصفهان و در میان کوههای کرکس و کویر مرکزی ایران واقع شده است، جایی که از لحاظ پوشش گیاهی بیشتر فقیر است و در آن بوتهها و درخچهها کم و بیش یافت میشوند کاشان از طریق بزرگراه و راه آهن با تهران و اصفهان در ارتباط است. کاشان افزون بر فرش های مشهور و زبانزد جهانیان، ابریشم و کاشی معروفی هم دارد. این شهر بزرگ و زیبا در جاده کاشان – قم و در حاشیه غربی کویر قرار گرفته است. این شهر از دیر باز به خاطر منسوجات چرمی، سرامیک، ظروف مسی، گلاب و باغ های پرگل قمصر زبانزد بوده است. این شهر با سابقه ۷۰۰۰ ساله اش از مهمترین مراکز باستان شناسی محسوب می شود.
وجه تسمیه کاشان :
در مورد ریشه نام شهر کاشان مانند بسیاری از نامهای دیگر اختلاف نظر وجود دارد. گروهی کاشان را برگرفته از “کی آشیان” به معنای جایگاه حاکمان می دانند و گروهش دیگر لغت کاشان را به معنی خانههای تابستانی که با چوب و نی ساخته میشوند، دانستهاند. بر اساس نظر دیگری کاشان تحریف شده “کاسیان” و به معنای محل اسکان اقوام کاسی بوده است. در گفتههای دیگر ساخت کاشی مرغوب در این منطقه را دلیل نام گذاری شهر به نام کاشیان می دانند که به کاشان تحریف شده است.
زبان مردم کاشان :
مردم کاشان به لهجه کاشانی از زبان فارسی تکلم میکنند، این لهجه مانند بسیاری از لهجههای فارسی دارای ویژگیهای آواییای است که برخی از آنها خاص این منطقه است. این ویژگیها در لهجه کاشانی بهطور عمده حاصل عملکرد فرایندهایی مانند هماهنگی مصوتها، همگونی صامتها، حذفها و غیره است که هرچند بعضی از آنها در سایر گونههای فارسی نیز قابل مشاهده است، نوع و میزان وقوع آنها، لهجهٔ کاشانی را از سایر لهجههای فارسی به نوعی متمایز کرده است.
صنایع دستی کاشان :
از صنایع دستی کاشان میتوان به کاشی کاری، سفالگری، اصول اربعه معماری و گنبدسازی (گوشه سازی، رسم بندی، مقرنس و گره سازی)، گچ بری، آجرکاری، گره چینی، قالی بافی، نقشه کشی قالی، شعربافی، زری بافی، زیلوبافی، گیوه بافی، رفوگری، رنگرزی، نمد مالی، مسگری، مشبک کاری و منبت کاری نام برد. همچنین چند تن از هنرمندان صنایع دستی کاشان از طرف یونسکو مهر اصالت دریافت کردهاند.
راه های ارتباطی کاشان :
کاشان در تمامی ادوار تاریخ به علت واقع بودن بر سر راه های تجاری و ارتباطی اهمیت ویژه ای داشته است. زمانی در کنار جاده ابریشـم واقـع بـوده کـه در رونق و آبادانی اش سهم ویژه ای داشته و اینک بر سر شاهراه بسیار مهمی قرار دارد که پایتخت را به شهرهای جنوبی کشـور ارتبـاط مـی دهـد. ایـن شاهراه کاشان را از سویی به قم و تهران و از سوی دیگر به شهرهای جنوبی کشور همچون نـاییـن، یـزد، کـرمـان، بنـدر عبـاس و … مـربـوط مـی سـازد. بـا تکمیل بزرگراه قم – اصفهان این ارتباط سهل الوصول تر شده و همچنین کاشان با قرار گرفتن در مسیر راه آهن تهران – اصفهان و تهران – یزد و کرمـان ، توسعه و کسترش اقتصادی افزونتری یافته است.
آب و هوای کاشان :
کاشان از جنوب و غرب در محاصره سلسله جبال مرکزی ایران قرار گرفته است و آبادی های دامنه این کوهستان عمومـاً دارای آب و هـوایـی لطیـف و معتدل هستند ولی از جانب شمال شرق که به شوره زارهای کویر مرکزی ایران اتصال می یابد، هوای آن به تـدریـح خشـک و سـوزان مـی شـود و آب و هرا در بخش جلگه ای کاشان گرم و خشک می شود. گرمای هوا در کاشان در تابستان از مرز ۴٠ درجه سانتیگراد هم می گذرد. به بیان دیگر آب و هوای کاشان مانند سایر شهرهای مرکزی ایران نسبت به پستی و بلندی متغیر است. افزن بر آن بادهای محلی نیز از عوامل موٴثر در آب و هوای منطقه به شمـار می آیند. به همین جهت مناطق جلگه ای تحت تأثیر بادهای شمال و بادهای شهریاری که از شمال غربی و مناطق کوهستانـی مـی وزد و بـاعـث لطـافـت هـوا در کوهپایه های قمصر و نیاسر و قهرود می شود. کاشان در پهنه اقلیمی با زمستان هـای نسبتـاً سـرد و تـابستـان هـای گـرم و خشـک قـرار گـرفتـه اسـت.
وزش بادهای کویری که از بامداد تا شامگاه جریان دارد، موجب حرارت خشک هواست و از شام تا بام که نسیم خنکی از جهت کوهستان جریان پیدا می کنـد، باعث تعدیل هوای منطقه می گردد و باد های موسوم به باد سرخ، باد شهریاری، باد سام، باد شمال و باد قبله ای، از بادهای معروف منطقه اسـت کـه اکثـراً از سوی کویر به کاشان می وزد.
مسجد جامع کاشان
مسجد جامع کاشان یا همان مسجد جمعه کاشان یکی از قدیمی ترین بناهای دوره اسلامی در شهر تاریخی کاشان است که در خیابان بابا افضل کوچه شهیدان دقیقی واقع شده است. مسجد جامع کاشان مربوط به دوره سلجوقی (۶۲۳هجری قمری) مصادف با ۱۱۵۸ ه.ش است این اثر در تاریخ ۳۰ خرداد ۱۳۱۵ با شمارهٔ ثبت ۲۵۲ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. در لایه برداری های اخیر از گچبری های محراب عصر سلجوقی، آثار و تزییناتی متعلق به دوره آل بویه کشف و شناسایی شده است. در شبستان تابستانی این بنا که در زیر شبستان زمستانی قرار دارد، طرح های بسیار زیبای کاشی کاری دیده می شود و درکف این شبستان آثاری از کورههای پخت ظروف چینی به وسیله کارشناسان سازمان میراث فرهنگی در گذشته کشف شده است.
مسجد جامع کاشان (مسجد جمعه کاشان) دو محراب دارد که قبله یکی کج و قبله دیگری راست است، و دارای شبستان و گنبد و حوضخانه است و چند بار مرمت شده که تاریخ آنها معلوم نیست. این مسجد که کهن سال ترین بنای تاریخی کاشان است، در خیابان باباافضل و در محله میدان کهنه از محلات قدیمی کاشان قرار دارد و دوره تاریخی آن به سلجوقیان، ایلخانیان، زندیان می رسد. این بنا داری گنبد آجری با مقصوره و ایوان مرتفع زیر گنبد و صحن وسیع، دو شبستان بزرگ و یک شبستان تحتانی در ضلع شمالی و حوضخانه در وسط می باشد. ایوان اصلی که درضلع غربی واقع است در بلند ترین نقطه تیزه طاق در حدود ۸/ ۱۳ متر و در قسمت همسطح با پشت بام ارتفاع آن ۲/ ۱۱ متر است.
در کنار دهانه ورودی و در دو سمت، دو ورودی فرعی می بینیم که هردو منتهی به فضای زیر ایوان و در نهایت به گنبدخانه می رسند. ایوان در دو طبقه طراحی شده، که طبقه اول در حدود ۷/ ۶ متر و باقی در طبقه دوم است. عمق ایوان از حیاط، در حدود ۴/ ۷ متر، که با دو تویزه اصلی و پوشش کجاوه مانند با قوس نرمی که متعلق به معماری بومی منطقه است، همراه شده و تز یینات آجرکاری نسبتا جدیدی زینت بخش آن است. مناره آجری که در زاویه جنوب شرقی مسجد واقع گشته، یگانه بنای تاری خداری از جمله ابنیه مفصل کاشان در عهد سلجوقی، که تاکنون باقی و برجا مانده است. در قسمت پائین مناره کتیبه سه سطری به خط کوفی با آجر برجسته ساخته شده که این عبارت آن خوانده می شود.
در باب بنای اولیه این مسجد گفته شده است که پیش از اسلام در این محل آتشکده بوده و پس از ایمان آوردن اهالی، آن را تبدیل به مسجد کرد ه اند. نکته دیگری که باید به آن اشاره کرد، دو پوسته بودن منار در بخش نما و سازه است. کتیبه های تاریخ دار بنا، قدیمی ترین تاریخ ثبت شده در بنا، ۴۶۶ ه.ق که در کتیبه ی مناره آجری است را نشان می دهد.
اولین بانی مسجد مشخص نیست؛ ولی مشهور است که صفیه خاتون، دختر مالک اشتر، این مسجد را بنا کرده است. بر اساس کتیبه های موجود، بانییان مرمت مسجد : “کریم خان زند”، “عبدالرزاق خان” حاکم کاشان؛ بوده اند. نام خطّاطان: “عبدالکریم” و “ابن محمدحسین محمدکاظم اصفهانی”، در کتیبه های مربوط به این مرمت آمده است.
محراب گچ بُری شده شبستان را نیز، “استاد باقر اصفهانی” ساخته است. این بنا بارها دچار خرابی های کلی و جزئی شده است و در هنگام مرمت و تجدید بنا، تغییر بسیاری در ساختمان و تزیینات آن داده اند. قدیمی ترین عنصر تاریخ دار مسجد، مناره آن است که متعلق به دوران سلجوقی است، در همین مناره شاهد خشت هایی به ابعاد ۷ × ۳۲ × ۳۲ سانتیمتر هستیم که اگر نتوان به قطع آن را متعلق به دوره ای دانست، می توان گمان را بر این گذارد که شاید متعلق به دوره آل بویه باشد که مشخصات این دوره را داراست.
نکته دیگری که باید به آن اشاره کرد، بحث دو پوسته بودن مناره در بخش نما و سازه است. عنصر قابل تامل دیگر در مسجد، محراب آن است که از نظر ریخت شناسی، شبهه تعلق به دوران ایلخانی را ایجاد می کند. فقط این مناره و یکی از محراب های شبستان از آن دوره باقی مانده است. دو محراب دیگر این شبستان مربوط به قرن هشتم و قرن دوازدهم هجری قمری اند. زاویه این سه محراب با هم تفاوت دارد. محراب بزرگ دوره سلجوقیان، گچ بُری نفیسی داشته که از مختصر آثار باقی مانده آن، آیه ای از سوره جمعه که در فضیلت جمعه و نماز جمعه نازل شده، در اینجا کشف شده است که این مسجد برای نخستین بار به نام جمعه جهت نماز جمعه در کاشان ساخته شده است.
مسجد جامع کاشان چون در طی قرون متوالی چندین بار دچار خرابی های کلی و جزئی شده است، از این جهت هنگام مرمت و تجدید بنا تغییرات زیادی در ابنیه و تزئینات آن داده شده، ولی مهم تر از همه زیان های وارده از زلزله سال ۱۱۹۲ ه.ق بوده است. چنان که طبق تاریخ ها موجود در کتیبه های مسجد، مرمت آنها که توسط “عبدالرزاق خان” حاکم کاشان انجام پذیرفته، بیش از ده سال بطول انجامیده است. در شبستان تابستانی این بنا که در زیر شبستان زمستانی قرار دارد، طرح های بسیاز زیبای کاشی کاری دیده می شود.
مسجد آقابزرگ کاشان
مسجد آقابزرگ کاشان یا همان مسجد و مدرسه آقابزرگ یکی از باشکوه ترین و زیباترین مساجد دوره قاجار در ایران به شمار می آید که در خیابان فاضل نراقی کاشان واقع شده است. تاریخ آغاز ساخت این بنای قاجاری به سال ۱۲۵۸ هـ.ق و پایان ساخت آن ۱۲۶۵ هـ.ق (به مدت هشت سال) می باشد مدرسه و مسجد آقا بزرگ با سرمایه شخصی حاج محمد تقی خانبان جهت استفاده نماز جماعت و درس بنا شده است. این مدرسه به سبک مدارس چهارباغ و صدر اصفهان ساخته شده است.
معماری مسجد و مدرسه آقابزرگ :
مسجد و مدرسه آقا بزرگ دارای سردر زیبایی است که سقف آن با مقرنس های معلق گچی و نقاشی تزئین یافته و دیوارهای جلوخان از کتیبه بالای سردر تا کف تختگاه های طرفین درگاه با کاشی های خشتی الوان پوشیده شده است. هیئت اصلی بنا و گنبد و بارگاه با شکوه آن به واسطه عظمت ساختمان و طرح عالی و نقشه بی نظیر به خصوص دقایق و فنون معماری اصیل ایرانی که در آن بکار برده شده، یکی از بناهای مهم ایرانی اسلامی بشمار می رود.
روی درب ورودی تعدادی میخ در آن به کار رفته شده که تعداد آنها در دولنگه درب دقیقا ۶۶۶۶ عدد به تعداد آیات قرآن کریم می باشد. استفاده از این میخ ها دوعلت دارد :
۱- در قدیم هنگام هجوم اقوام مهاجم، مردم داخل مسجد پناه می گرفته اند، استفاده از این میخ ها داخل در باعث می شود تا در استحکام فوق العاده ای یافته و شخص مهاجم از بیرون به هیچ وجه نتواند با تبر در را خُرد کند.
۲- علتی که باعث شده بعد از ۱۸۰ سال در هنوز اینقدر سالم بماند این است که میخ بعد از مدتی داخل چوب زنگ می زند و حالت تُردی به چوی می دهد که موریانه از آن خوشش نمی آید و به آن کاری ندارد.
در قسمت ابتدایی مسجد و مدرسه آقا بزرگ به دو سکو در دو طرف بنا برمی خوریم به نام پیرنشین، علت تعبیه این سکوها هم این بوده است که اشخاصی که از کوچه عبور می کنند اگر باری بر دوش دارند برای رفع خستگی بار خود را روی این سکوها قرارداده و استراحت کنند پس از ورود به محوطه مدرسه، دو صحن فوقانی و تحتانی و حجره های محل سکونت طلاب و گنبد آجری با شکوه و گلدسته های دو طرف آن خود نمایی می کند. پس ازهشتی با عبور از دو دالان مسقف عریض، به صحن مدرسه دست می یابیم که در میان این دو راهرو، دو شبستان وسیع زمستانی و تابستانی در دو طبقه قرار دارد. در قسمت سر درب، چهار بالاخانه ساخته شده است که در طرفین سر درب دو بادگیر مشاهده می شود که این بادگیرها با هدایت هوای مطبوع به شبستان تحتانی (تابستانی) و به زیرزمینی که شبستان ها قرار دارد، تابستان گرم کویر را بر ساکنان این بنا قابل تحمل و دلپذیر می سازد.
علاوه بر این دو حیاط خلوت، آب انبار بزرگ، شبستان دیگری در پشت گنبد، ساختمان مسجدی که در جنب گنبد واقع است و محراب کاشی کاری واقع در شبستان جنب گنبد که در حقیقت مجموعه ای است از هنرهای کاشی کاری، گچ بری، کتیبه نویسی، مقرنس کاری ونقاشی، از جمله متعلقات این بنای عظیم است. مسجد و مدرسه آقا بزرگ؛ کاشان مسجد آقابزرگ از نظر پلان جزو مساجدی است که دارای سه شبستان می باشد و نکته مهم و قابل توجه در این محل تلفیق مسجد و مدرسه است.
تمامی مسجد و مدرسه آقا بزرگ کاشان از جمله گنبد که جزو بزرگترین گنبدهای آجری است با آجر ساخته شده و تزئینات بکار رفته در این بنا عبارت است از : کاشی کاری، آجرکاری، کتیبه های نفیس گچی و کاشی، مقرنس کاری، خطاطی ثلث و نستعلیق و نقاشی و..
وجه تسمیه جالب مسجدآقابزرگ کاشان :
مجتهد بزرگ کاشان ملا محمد مهدی نراقی (ملا محمد بن ابیذر) فرزند آخرش موقعی به دنیا می آید که خودش فوت می کند، بنا به رسم آنزمان نام پدر را بر فرزند می گذارند و پس از مدتی فرزند هم مجتهد می شود و مردم کاشان به دلیل این تشابه اسمی به پدر “آقا بزرگ” و به فرزند “آقا کوچک” می گویند . محمد شاه قاجار در راه سفر به اصفهان چند روزی در کاشان اقامت و طی آن با علمای شهر و از جمله با ملامحمد مهدی (آقا کوچک) ملاقات می کند، متوجه می شود که ایشان از لحاظ علمی بسیار بالا هستند، به مردم کاشان امر می کند از این به بعد به ایشان هم آقا بزرگ بگویند و به حاج محمد تقی خانبان (حاکم وقت شهر) هم دستور می دهد تا این مسجد و مدرسه را برای ایشان بنا کرده و دختر خود را به عقد ایشان درآورند.
در جلسه ای که شاه و علما داشتند شاه پس از دیدن مقام علمی ملامحمد مهدی از ایشان و علما خواست تا از او درخواستی داشته باشند. ملا محمد مهدی می گوید پشه ها را از ما دور کن! شاه گفت درخواستی از من بکنید که بتوانم آن را اجابت کنم. من از انجام این کار عاجزم، گفتند برای ما رعیت ها مسجدی بنا کنید تا در آن نماز بخوانیم و شاه آنگونه که شرحش رفت این درخواست را اجابت کرد.
آتشکده نیاسر کاشان
آتشکده نیاسر یا همان چهارتاقی نیاسر که آن را آتشکده ای ساسانی می دانند واقع در ارتفاعات بخش نیاسر در ۳۵ کیلومتری شمال غربی شهرستان کاشان بر بلندی صخره ای مرتفع به نام تالار نیاسر و در کنار چشمه آبی به همین نام قرار دارد. بنای این آتشکده را به اردشیر بابکان نسبت می دهند. آتشکده ها و پرستشگاه ها سابقه ای چندین هزار ساله دارند که برخی از آنها در معرض دید و پرستش همگانی قرار داشته و برخی دیگر تنها در دسترس موبدان بود و برای نگهداری آتش مقدس به کار می رفت.
آتشکده نیاسر از سنگ ساخته شده است و سنگ ها با ملات گچ بر روی هم سوار شده اند و در گذشته طرح هایی از گچ آن را تزیین کرده بود. گنبد اصلی بنا به شکل تخم مرغی بوده است که پس از تخریب آن را دوباره بازسازی کرده اند. این بنا نمونه کامل یک گنبد ساسانى است، بر زیربنایى مربع نهاده شده است و بزرگى و عظمتى که در این چهار طاقى (چهارتاقی) به چشم میخورد، از تعادل عناصر متشکل و توازن و هماهنگى ترکیب بنا نشات می گیرد.در وسط کف بنا گودالی است که آتش را در آن قرار می داده اند. طول و عرض آن ۱۴ متر در ۱۴ متر می باشد. این بنا پس از یورش تازیان (اعراب) ویران شد ولی سپس توسط مردم بازسازی شد و امروز تقریبا سالم است. آتشکده نیاسر با شماره ۳۱۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
اختلاف نظر درباره آتشکده نیاسر :
برخی از محققین بر این باورند که آنچه آتشکده نیاسر نامیده می شود یک بنای علمی باستانی است به عبارتی چارتاقی نیاسر کاشان یکی از معدود تقویم های آفتابی سالم باقی مانده در ایران و جهان است و کهن ترین بنای باستانی منطقه است که به نادرست مدت ها به نام آتشکده در میان اذهان عمومی شناخته شده است. این محققین بر این باورند که این بنا کارکردی تقویمی دارد و به گونه ای ساخته شده که طلوع و غروب خورشید در آغاز و میانه هر یک از فصل های سال از یکی از روزنه های آن دیده می شود. بنای چارتاقی نیاسر به مانند دیگر چارتاقیهای منفرد ایران بدون وجود بناهای دیگر در اطراف آن ساخته شده و دقت محاسبات تقویمی آن بیش از بناهای دیگر تقویمی در جهان است که گاه تا سه درجه خطا دارند.
با این توصیف برخی دیگر بر این بارند که در صورت پذیرش این نظریه، پیدا شدن کاربری تقویمی احتمالی برای این بنا در تضاد با کاربری های دیگر مثل بنای یادمانی و آتشکده نیست. چون در معماری ایرانی بسیاری از بناها کاربری چندمنظوره دارند و در ضمن به کارگیری واژه چارتاقی تنها ناظر بر ویژگی های معماری بنا و نه کاربری آن است.
غار نیاسر ـ غار تالار یا غار رئیس
غار نیاسر که غاری دست کن باستانی است و با نام های غار تالار یا غار رئیس یا سوراخ رئیس هم شناخته می شود در ۳۰ کیلومتری غرب شهر کاشان و در نیاسر واقع شده است است از عجیب ترین و شگفت انگیزترین دست سازهای بشری است که به باور اکثر محققین و کارشناسان در زمان اشکانیان حفر شده اما آثاری از زمان ساسانی و سلجوقی نیز در آن پیدا شده است.
طول این غار مصنوعی یا دستکن باستانی را ۹۵۰ متر و عمق آن را ۶۰ متر برآورد کرده اند. از کشفیات درون غار نیاسر می توان به سفال و ظروف گلی مربوط به دوران ساسانی و برخی مربوط به پارت ها، سکه مربوط به دوران سلجوقیان و ایلخانیان، مجسمه سنگی سر یک قوچ و سنگ هایی شبیه سنگ آسیاب که برخی معتقدند مربوط به مراسم قربانی پیروان آیین میتراییسم است می توان اشاره کرد. علت ساخت چنین اثر بزرگی هنوز به طور قطع مشخص نیست (مذهبی، نظامی، مسکونی و …) ولی بیشترین اعتقاد بر استفاده مذهبی توسط پیروان میتراییسم (مهرپرستی) از این غار دستکن باستانی است. البته گفتنی است ازاین غار با نام های دیگری همچون سوراخ ویس یا غار ویس هم نام برده می شود و اگر این نام ها را شنیدید بدانید به این غار اشاره می شود.
غار نیاسر یا غار تالار به صورتی حرفه ای و دقیق و با مهندسی پیشرفته ساخته شد. این غار با دالان ها و راهروهای طولانی و انشعاب های فراوان به صورت شبکه ای پیچیده است که توسط جاهای متعدد به هم مرتبط می شود. غار نیاسر درون بخش آهک ساخته سکوی تالار قرار گرفته و ارتفاع دهانه آن از سطح دریا ۱۷۰۰ متر و مشرف نیاسر است. این غار دارای ساختمانی پیچیده و تو در توست. غار نیاسر دارای کانال های دست کنده و تعدادی چاه است. مقطع کانال ها به شکل مربع و ابعاد آنها در بخش های مختلف، متفاوت است.
درون این چاه ها و در دو وجه مقابل هم چاله هایی برای نهادن دست و پا در سنگ ها کنده شده که عبور از آنها را آسان می کنند. عمق چاه های غار نیاسر، که دارای مقطع مربع شکل و ابعاد حدود ۵/۱ متر هستند، از ۲ تا ۱۰ متر متغیر است. از دیگر عوارض موجود در غار، دو راهی ها و سه راهی هایی هستند که فقط یکی از آنها بازدیدکننده را به انتهای غار راهنمایی می کند و سایر مسیرها انحرافی و گمراه کننده اند.
نکته بسیار جالب توجه در ساختمان غار، وجود اتاقکهایی است که به راحتی می توانیم درون آنها بنشینیم تمامی این اتاقک ها در ابتدای چاه ها ساخته شده اند. آیا این تاقچه ها محل استراحت بازدیدکنندگان بوده اند یا محل نشستن حفاران برای دست به دست دادن آوارهای کنده شده و انتقال آنها به بیرون از غار از دیگر نکات قابل توجه در ساختمان غار، یکی ایجاد شیب مناسب در کانال ها جهت عبور آب های فرور و حاصل از بارندگی و دیگری باز کردن کانال هایی به بیرون از دیواره سکو برای تهویه و جریان یافتن هوای درون غار است که هم اکنون آثار آنها به چشم می خورد.
این غار یک دهانه بسیار بزرگ داشته که درزمین لرزه دهه ۵۰ شمسی از بین رفته است و بخشی از دیواره جلویی غار ریزش کرده است که آثار کانالهای کنده شده در آنها در پای دیواره و داخل باغ دیده می شود. پنجره های رو به خارج از غار را طوری ساخته اند که در انتهایی ترین بخش غار هوای لازم برای تنفس وجود داشته باشد. در انتهای غار و آن جا که فاصله کف و سقف زیاد می شود، محل کنده شدن سنگ آسیایی به قطر ۸۰ سانتی متر است که نقش محل کندگی به شکل خورشید روی دیوار باقی است. انتهای این کانال اکنون ریزش کرده است. مجموعه این عوارض غار نیاسر را اسرارآمیز ساخته اند. به هر حال برای رسیدن به انتهای غار باید به روش های مختلف، خزیده، نشسته روی پاها و در برخی مکانها ایستاده حرکت کنیم و پیش برویم.
غار نیاسر شامل دو بخش است : یکی بخشی که در سال های اخیر پاکسازی شده و به شکل غاری توریستی درآمده است این بخش اتاقی به مساحت حدود ۱۴ متر مربع شروع می شود و دهانه آن از محل کف سکوی تالار است. به نظر نگارنده این بخش از غار ارتباطی به نیایشگاه اصلی، که مشرف به نیاسر است، ندارد و مدتها بعد از آن ساخته شده است. بخش دیگر، غار اصلی است که در ورودی آن تالاری کوچک و طبیعت ساخته به طول ۶ متر عرض ۳ متر، و ارتفاع ۴ متر قرار دارد. در سمت چپ تالار آخوری از سنگ ساخته اند که چند سوراخ، ویژه بستن جانوران، در دیوار جلویی آن به چشم می خورند.
مجموعه غار نیاسر دارای ۵ رشته می باشد، رشته اول معروف به غار کوچک است. ورودی این رشته از باغ تالار بوده و با حرکت به سمت شمال، به مسیر بنبست ختم می شود. رشته دوم معروف به غار بلند است که ورودی آن در مجاور غار کوچک قرار گرفته و با پیشروی به سمت شرق در قسمت تحتانی عمارت کوشک به تالاری ختم می شود. رشته سوم از نزدیکی انتهای غار بلند با دو دهانه که در حال حاضر دارای درب فلزی است آغاز و پس از آن تا پای آبشار کشیده شده و احتمالا تا زیر محله سرکمر و باغات پایین امتداد می یابد. رشته چهارم ورودی آن از باغ توسلی جنب باغ تالار است و در همان مکان و تا منزل کناری امتداد می یابد. رشته پنجم در قسمت بدون درخت باغ تالار روباز آغاز می شود و به سمت منازل مسکونی جدیدساز پیش می رود. رشته اول غار برای بازدید گردشگران مورد استفاده قرار می گیرد و تحت نظر شهرداری نیاسر اداره می شود. رشته دوم جهت بازدید و مطالعه محققان مورد استفاده است. از رشته سوم و چهارم و پنجم بهره برداری خاصی نمی شود.
علل ساختن غار نیاسر :
در مورد علل ایجاد کانالها، چاهها، و اتاقک های کوچک، که فقط می شود داخل آنها نشست و پاها را آویزان کرد، چندین فرضیه وجود دارد. نزدیک ترین آنها به واقعیت این است که غار نیایشگاه بوده و در آن اعمال آیینی انجام می شده است و سازندگان آن همان قومی بوده اند که تپه سیلک را بنا نهاده اند. ضمن آنکه به فاصله ۴۰۰ متر از غار یک نمونه از بهترین آتشکدههای ساسانی یعنی آتشکده نیاسر بنا شده است.
مختصات غار نیاسر :
۳۳˚ ۵۸′ ۱۸٫۱″ : (N) عرض جغرافیایی دهانه غار
۵۱˚ ۰۸′ ۴۴٫۵″ : (E) طول جغرافیایی دهانه غار
افسانه ها درباره غار نیاسر :
افسانه هایی درباره غار تالار نیاسر در بین مردم محلی گفته می شود که از آن جمله داستان اینکه چگونه سنگتراشی که غار را کنده بود افسون شده و همیشه صدای او را در حال تراشیدن سنگ ها میتوان از داخل غار شنید.
آبشار نیاسر کاشان
آبشار نیاسر کاشان از جمله زیباترین آبشارهای ایران است که در شهری تاریخی نیاسر در محله سر کمر (شهید بهشتی) قرار گرفته است آب این آبشار از چشمه تالار (اسکندریه) واقع در کنار چارتاقی سرچشمه می گیرد به گونه ای که دو سوم آب چشمه به سمت آبشار و از آنجا به دشت های نیاسر و یک سوم آن به محله نو می رود.
سنگی که آبراهه آبشار نیاس در آن ایجاد شده و سنگ هایی که بدنه مزبور را تشکیل می دهند از نوع سنگ های آهکی و رسوبی می باشد. به دلیل پدیده های انحلال سنگ آهک توسط جریان های زیرزمینی و گذشت سالیان دراز بافت بسیار زیبا و چشم نوازی مانند استالاکتیت ها و استالاکمیت ها در بدنه آبشار نیاسر به وجود آمده است که موجب جذب گردشگران برای دیدن این زیبایی است. آنگونه که از از بقایای خزه های قدیمی و آبراهه های موجود و همچنین گفته های اهالی محل مشخص می شود مسیر آب در قدیم عوض شده است. آبی که از آبشار پایین می ریزد در فصل پاییز کمترین و در فصل زمستان بیشترین مقدار را داراست.
این مجموعه از جمله مهمترین محله های تاریخی ـ فرهنگی شهر نیاسر و حتی کشور بوده و از چند عنصر اصلی از جمله آبشار، مسیر پله ها از پای آبشار تا پای کوشک، سنگها و بستر آبشار، درختان و گیاهان موجود در اطراف آن تشکیل شده است. در کنار آبشار یکی از ورودی های غار رئیس نیاسر قرار دارد و ارتفاع از پای آبشار تا قسمتی که از آنجا آب پایین می ریزد ۲۵ متر و از پای آبشار تا عمارت کوشک ۵۳ متر می باشد.
در مسیرآب ۱۳ آسیاب وجود داشت که سه و یا در برخی منابع به چهار آسیاب در کنار آبشار اشاره شده که تخریب شده اند، یکی از آسیاب ها که هم اکنون نیز فعال می باشد در پای آبشار قرار گرفته است و از آسیاب های دیگر جز بقایای کمی به جا نمانده است.
بررسی جایگاه آیینی آبشار و غار نیاسر :
در کتاب ” آیین میترا ” نوشته مارتین ورمازرن نقل شده است که : « پورفیر در کتابش از شخصی به نام اوبولوس روایت می کند که ستایش مهر در غارهای طبیعی انجام می گرفته است. نزدیک غار می بایست رودخانه ای جریان داشته باشد و در کتاب “آیین مهر” نیز می خوانیم : “آب در آیین میترا دارای اهمیت فراوانی اس، یکی از آداب مهری دینان شست و شو و غسل بوده و برای شرکت در مراسم ستایش مهر، افراد ملزم بودند تا مدت چند شبانه روز، مطابق با آدابی خود را شستشو دهند و متحمل ضربات تازیانه گردند در مهرابه ها یا چاه آب وجود داشت و یا چشمه های جوشان، به همین دلیل کف مهرابه ها جوی حفر می کردند” آبشار نیاسر مدرک دیگری است بر این نظریه که احتمالا غار معبدی بوده متعلق به پیروان آیین میترا لازم به ذکر است هر ساله در روز عید قربان اهالی محله سرکمر و برزه دون در کنار چشمه اسکندریه و در حال حاضر کنار مسجد امام حسن، گاوی قربانی کرده خون آن را بر آب می ریزند که همراه با آب از آبشار پایین ریخته و به قسمت های دیگر می رود. زیرا اهالی اعتقاد بر این دارند که این خون باعث پر برکت شدن آب شده و از کم شدن آب جلوگیری می کند.
آبشار نیاسر و محیط آن برای علاقمندان به گیاهان دارویی هم می تواند جذاب باشد از گیاهان دارویی این محل نیز می توان موارد زیر را نام برد :
پر سیاوش : برای سینه درد و سردرد
علف شوره : برای کمر درد و سردرد
خیار بوته مار (هندونه مار) : برای پا درد
در قدیم پزشکان محلی از گرد سنگی که آبراهه بر روی آن به وجود آمده است به عنوان مرهمی برای زخم استفاده می کردند (یکی از دلایل استفاده خنک بودن آن می باشد).
باغ تالار نیاسر کاشان
باغ تالار نیاسر بزرگترین پارک نیاسر است که شامل امکانات زیادی برای مسافرین گرامی می باشد از جمله غار تاریخی رییس، کوشک صفوی، استخر قایقرانی، سرچشمه محوطه آبشار نیاسر که یکی از بکرترین مکان های زیبای نیاسر است که شامل حمام صفوی، آسیاب آبی و مهمتر از همه خود نمای زیبای ابشار است. این باغ در دوران ساسانی بناها و قصرهای زیبا و باشکوهی را در خود جای داده بوده که در گذر زمان رو به نابودی رفته است. اکنون تنها یک کوشک از این باغ تاریخی برجای مانده است که یادگار اواخر عهد صفوی است. این عمارت بسیار زیبا که در قسمتی از این باغ بنا شده است به عمارت کوشک تالار معروف است و ساختمان فعلی کوشک از جمله بناهای باقی مانده از عمارت باغ تالار است و قدمت آن به دوران صفویه و در زمان شاه سلطان حسین صفوی که آخرین پادشاه این دوران است، بر می گردد.
کوشک نیاسر محل اتراق سلاطین و بزرگان روزگار بوده است. چنان که پادشاهان آن سلسله هنگام مسافرت به کاشان، گاه و ناگاه برای تفریح و تماشا به تالار نیاسر رفته و مردم آبادی نیز شب هنگام با افروختن مشعل ها و آتش فراوان شهر را چراغانی می کردند تا شاه و همراهانش از فراز عمارت منظره را تماشا کنند. باغ تالار از مکان های زیبا و دیدنی شهر نیاسر می باشد که در آن درختان کهنسال و رفیع وجود دارد.درختانی سر به فلک کشیده که بسیار زیبا و دل انگیز اند.آب چشمه اسکندریه در میان این باغ جاری است و پس از گذشتن از باغ به آبشار منتهی می شود. اگر با واژه کوشک آشنا نیستید باید گفت که کوشک به عمارتی گفته می شود که در میان یک باغ ساخته می شود و غالبا در یک سوم مساحت باغ و در مستطیل طلایی قاعده باغ واقع می شده است.
در سال ۱۳۷۷ ه.ش شهرداری نیاسر کل محوطه باغ تالار و عمارت کوشک را از آخرین نوادگان صبای کاشانی که خاندان ضرابی بودند، خریداری کرده و پس از بازسازی کامل عمارت کوشک باغ تالار به شماره ۵۸۹۳ و در تاریخ ۲۵/۳/۸۱ در آثار ملی آن را ثبت نمود. از ویژگی های این عمارت بکار بردن ۸ ضلعی ها در معماری ساختمان است که ۸ ضلعی ها از مشخصه های معماری دوران صفویه هستند.عمارت به شکل قرینه ساخته شده و قسمت راست آن شاه نشین و طرف چپ آن را وزیر نشین می گویند.به دلیل شیوه معماری خاص آن و به کاربردن دالان ها در زیر ساختمان، دمای هوا در داخل عمارت چندین درجه خنک تر از بیرون آن است.عمارت مذکور کاملا بازسازی شده و تنها جای دست نخورده آن که تاکنون باقی مانده است، سنگ های زیر ستون چوبی می باشد که ۴ تا در اطراف حوض وسط ساختمان و ۲ تا در جلوی ایوان وجود دارند. از ویژگی های دیگر این عمارت مشرف بودن آن به تمام شهر نیاسر و اطراف آن می باشد. به عبارت دیگر در هر منطقه از نیاسر این مکان قابل روئیت می باشد.
باغ تاریخی تالار نیاسر، آتشکده (چهارتاقی) نیاسر، غار تاریخی نیاسر، چشمه اسکندریه نزدیک به یکدیگر قراردارند و با هم مجموعه ای را تشکیل داده اند برای بازدید از همه این آثار زیبا کافیست مسیر روبروی هتل سبز را به سمت بالا حرکت کنید وقتی به بالا رسیدید ابتدا می توانید برای صرفه جویی در وقتتون به سمت آتشکده نیاسر بروید چون دوباره لازم نباشد برگردید. بعد از بازدید از آتشکده از چشمه ای که در پایین این آتشکده هست می توانید بازدید کنید و بعد می توانید ماشین تان را در پارکینگ باغ تاریخی پارک کنید و بعد به سمت پارک و غار تاریخی حرکت کنید.
شهر زیرزمینی نوش آباد ـ شهر زیرزمینی اویی
شهر زیرزمینی نوش آباد که آن را شهر زیرزمینی “اویی” نیز می نامند در شهر نوش آباد کاشان در استان اصفهان یعنی در پنج کیلومتری شمال کاشان قرار دارد شهر زیرزمینی اویی در سه طبقه در زیر زمین با عمق بین چهار تا هجده متر به صورت دست کن ایجاد شده و فضاهای متعددی از جمله اطاق و راهرو و چاه ها و کانال های زیادی است هر کدام از این طبقه ها به وسیله چاه های عمودی به هم ارتباط دارند.
غیر از ورودی اصلی، ارتفاع تمام قسمت های اویی به قد طبیعی یک انسان و بین ۱۷۰ تا ۱۸۰ سانتی متر است. بر سطح دیوارها و در فواصل اندک، جای پیه سوز به چشم می خورد. در بعضی قسمت ها نیز درون دیوار، سکوهای کوتاهی جهت نشستن ایجاد شده است که در بعضی از اتاق ها تبدیل به طاقچه جهت قرار دادن اشیاء می شود.
مجموعه اویی در زیر بافت قدیم شهر شکل گرفته و تا سطح کنونی شهر نیز گسترده شده است. شهر زیرزمینی اویی چندین هزار متر وسعت دارد، وسعت این شهر به دلیل ارتباط میان محلات و حفاظت از جان و مال مردم در مواقع ناامنی زیاد بوده و در دو سطح افقی و عمودی گسترش یافته است. این معماری بی نظیر با این شکل ساختاری در جهان منحصر به فرد بوده و تاکنون با توجه به آثار به دست آمده در کاوش های باستان شناسی قدمت آن به قبل از اسلام بر می گردد که در دوره های مختلف تاریخی کاربرد نظامی و دفاعی داشته است.
شهر زیر زمین نوش آباد که در سه طبقه معماری و به صورت دستکند تا عمق ۲۰ متری زیر زمین حفر شده است، چیزی فراتر از مراکزی است که به عنوان شهر زیرزمینی در مناطقی شامل شهر “کوبرپدی” استرالیا یا “کاپادوکیه” ترکیه و یا “ونکوور” کانادا معرفی شده اند. تاریخ شهر کوبرپدی به سال ۱۹۱۵ بر می گردد اما شهر زیرزمینی نوش آباد، روایت تاریخ ساسانیان و ۱۴ قرن پیشینه فرهنگ و تمدن ساکنان سرزمین پارس را در خود نهفته دارد مجموعه شهرزیرزمینی نوش آباد، به شماره ۱۵۸۱۶ و به سال ۱۳۸۵ ثبت در فهرست آثار ارزشمند ملی گردیده است.
مجموعه اویی به لحاظ سیستم دفاعی و پناهگاهی آن تا سال ۱۳۸۳ هیچ اطلاعات مستندی از آن در دست نبود و به دخمه های اسرار آمیز شهرت داشت. راه های ورود به داخل این مجموعه از طرق مختلف و به شکل مخفی در منازل یا داخل قلعه خشتی در مجاور شهر و یا محله های پر جمعیت و داخل کانال های پایاب هایی که از زیر خانه ها و برای گذرآب قنوات ایجاد شده، چاه های داخل مساجد و باغ ها و بازارها و هر جایی که در زمان حمله دشمن امکان دسترسی سریع و فرار ساکنین را فراهم می نموده، ایجاد شده است.
“اویی” در واقع تونلی است دست کن است که در دورههای مختلف تاریخی کاربرد نظامی و دفاعی داشته است. این اثر در سال ۱۳۸۳ هنگامی که یکی از اهالی شهر نوش آباد در حال حفر زمین در منزل خود بود به صورت اتفاقی کشف شد. همانطور که گفته شد تاریخ ایجاد و استفاده از این بناها به دوران ساسانی و اوایل اسلام می رسد اما در دوران های بعد یعنی سلجوقی تا صفویه و حتی قاجار نیز مورد استفاده بوده است.
چرا به شهر زیرزمینی نوش آباد، “اوئی” می گویند :
برخی این را صادق می دانند که نام گذاری آن به این دلیل است که «اوی» همان آهای در لهجه کاشانی است، هنگام کندن شهر زیرزمینی وقتی سطل پر از خاک می شده مقنی می گفته اوی و از آنجا که مسیر طولانی بوده شاگرد به محض شنیدن اوی سطل خاک را بالا می کشیده است.
شواهد باستان شناسی مجموعه اویی :
شواهد باستان شناسی همچنین مشخص می کند که این شهر زیرزمینی از ۱۰۰ سال گذشته تاکنون بلااستفاده باقی مانده است، به همین علت در این سال ها فاضلاب منازل بخش هایی از این اثر تاریخی را تخریب کرده و سیل بنیان کن نوش آباد وارد این مجموعه شده و تا ارتفاعی از آن با رسوبات سیل پر شده است. البته چندان جای نگرانی نیست زیرا باستان شناسان بعد از سه فصل موفقیت آمیز بالاخره توانستند، دو نقطه از شهر زیرزمینی را بازگشایی کنند. فضای نخست حدودا ۲۰۰ متر در ضلع شرقی شهر و فضای دوم در مرکز شهر است، فضایی که به طول ۴۰۰ متر آزادسازی و معابر هر دو فضا نیز با حفر تونل بازگشایی شده و هم اکنون برای بازدید مهیا است. باستان شناسان احتمال می دهند که این شهر تا ۱۵ هزارمتر مربع وسعت داشته باشد.
وقتی مردم نوش آباد به هنگام حفر زمین برای چاه فاضلاب یا مصارف دیگر به شهر زیر زمینی برخورد کردند، باستان شناسان مطمئن شدند که این معماری باید در زیر همه سطح شهر نوش آباد پراکنده باشد به طوری که همه دالان ها و راهروها به یکدیگر راه پیدا می کنند و از طریق راه اصلی به بیرون شهر می رسند.
باستان شناسان در فصل نخست کاوش خود توانستند علاوه بر کشف بقایای معماری، قطعات سفالین و دو پی سوز که برای روشن کردن فضاها از آنها استفاده می شده است را نیز کشف کنند. سفال های یافت شده مربوط به دوران تاریخی (ساسانی) تا دوران اسلامی و صفویه است. تاکنون در محوطه های باستانی کشور، معماری دست کن با این وسعت و عظمت یافت نشده است، این سازه های معماری می تواند در سطح جهان منحصر به فرد باشد و نکات بسیار جالبی را که از نوع معماری خاص که در سطح جهان به معماری دست کن معروف است روشن کند.
در نزدیکی این دالانهای تودرتوی زیرزمینی یک قلعه روی زمین قرار گرفته که به قلعه “سیزان” معروف است و به احتمال زیاد از درون این قلعه راهی به شهر زیرزمینی وجود دارد.
سیستم تهویه شهر زیرزمینی نوش آباد :
سیستم تهویه شهر زیر زمینی نوش آباد از طریق کانال هایی بوده که در طبقه اول و به سطح زمین ایجاد شده است. چاه های مرتبط طبقات، علاوه بر عملکرد عبور و مرور، باعث جریان یافتن هوا در طبقات پایین می شده است. این عمل در مورد چاه های قنات نیز مصداق دارد. دسترسی به این فضاها، به دلیل قرار گرفتن در زیر زمین از طریق یک چاه و کانال باریک و کوتاه میسر می گردد.
موضوع تدافعی و پناهگاه بودن این نوع معماری که در دل زمین ایجاد شده تأثیر فراوانی بر چگونگی ارایه پلان معماری آن گذاشته است. بنابراین در خصوص ورودی، دسترسی به این فضاها نمی بایست به سهولت انجام بپذیرد. روشنایی این فضاها بوسیله پیه سوزهای سفالی بوده و روغن آنها احتمالا از دو عصارخانه تاریخی موجود در نوش آباد تهیه می شده است. در مواقع ناامنی و پناه گرفتن در زیر زمین آب مصرفی اهالی از پایاب ها و قنات ها تامین می شده است. علاوه بر پایاب ها مسیر اویی ها بگونه ای بوده که در بعضی از قسمت ها به قنات مرتبط می شده است.
درباره نوش آباد کاشان :
شهر تاریخی نوش آباد در شمال غربی استان اصفهان از توابع شهرستان آران و بیدگل است که از قدیم مهد علم و فرهنگ بوده و در هشت کیلومتری شمال کاشان در دشت زیبای کویر آرمیده است. نوش آباد با حدود ۱۰۰ اثر باستانی برجا مانده از دوره های مختلف تاریخ یکی از کهن ترین شهرهای خطه کویر فلات مرکزی ایران است که با پیگیری انجمن دوستداران آثار تاریخی و مفاخر این شهر تاکنون ۲۱ اثر آن در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده و پرونده ۱۵ اثر دیگر تکمیل و به شورای ثبت استان ارسال شده است.
روستای ابیانه
روستای ابیانه در چهل کیلومتری شمال غربی نطنز در استان اصفهان در دامنه کوه کرکس واقع است روستای ابیانه را به اعتبار آثار و بناهای تاریخی پرتنوعش باید از زمره استثنایی ترین روستاهای ایران به شمار آورد ابیانه نقطه ای خوش منظره و خوش آب و هوا و دارای موقعیت طبیعی مساعدی است. در دوره صفویه هنگامی که شاهان صفوی برای ییلاق به نطنز می رفتند بسیاری از نزدیکان آنها و درباریان ترجیح می دادند در ابیانه اقامت کنند. در زبان محلی به ابیانه ویونا (Viuna) میگویند. وی (Vi) به معنای بید و ویانه (Viyane) به معنای بیدستان است. ابیانه در گذشته بیدستان بوده است. در طول زمان ویونا به اویانه و سپس به ابیانه دگرگون شده است.
خانه ها در ابیانه تماما بر روی دامنه ای در شمال رودخانه برزرود بنا شده است به صورتی که پشت بام مسطح خانه های پایین دست، حیاط خانه های بالادست را به وجود آورده است و هیچ دیواری هم آنها را محصور نمی سازد. در نتیجه، روستای ابیانه در وهله اول روستایی چند طبقه به نظر می آید که در بعضی موارد تا چهار طبقه آن را می توان مشاهده کرد. اتاق های ابیانه به پنجره های چوبی ارسی مانند مجهزند و اغلب دارای ایوان ها و طارمی های چوبی پیش آمده مشرف بر کوچه های تنگ و تاریک اند که خود به صورت مناظر دیدنی و جالبی درآمده اند. نمای خارجی دیوارهای خانه های ابیانه با خاک سرخی که معدن آن در مجاورت روستاست پوشیده شده است.
بافت ساختاری خانه های روستا “حلزونی شکل ” مربوط به سه دوره سلجوقیه، صفویه و قاجاریه بوده و کوچه بن بست در آن وجود ندارد. حرکت تند و شیب دار کوه، خانه و باغ را از شمال به جنوب و بالعکس مرتبط می کند. در کوچه های باریک و کج و معوج که برای شکستن باد بوده، بوی خاک رخوتی در ما ایجاد می کند که ساعت ها در فکر فرو می رویم. ابیانه دارای سه محله “پل” (به معنای بالا)، “یسمون”، “هرده” (پایین ده) می باشد. ساختمان های کهن روستا با پوششی از “خاک سرخ رنگ” در شیب یکنواخت دامنه خاکستری کوه، چون شعله های رقصنده آتش بر دل خاکستر دیده می شود . این خاک سرخ خاصیتی در بر دارد که هر چه باران بخورد محکم تر می شود درست مانند مردم ابیانه که در مقابل هجوم حوادث و مصیبت های طبیعی مانند زلزله و سیل به صبوری یک کوه و سر سختی یک صخره به مقاومت ایستاده اند و با عشقی که به سنت و معماری سرزمین اجدادی خود و به همه یادگاری های نیاکانشان داشته اند، در هر تعمیر سبک بناهای آن را حفظ کرده اند.
از آنجا که در دامنه های شیبدار روستای ابیانه فضای کافی برای ساختن خانه های موردنیاز وجود ندارد در این روستا چنین رسم شده است که هر خانواده انبار غار مانندی در تپه های یک کیلومتری روستا، در کنار جاده و نرسیده به ابیانه ایجاد نماید. این غارها که در دل تپه ها حفر شده اند و از بیرون تنها درهای کوتاه آن نمودار است برای نگهداری دام ها و نیز آذوقه زمستانی و اشیای غیرضروری مورد استفاده قرار می گیرد. زندگی مردم ابیانه کشاورزی و باغداری و دامداری است که با روش های سنتی اداره می شود. . بیشتر زنان در امور اقتصادی با مردان همکاری دارند. ابیانه دارای هفت رشته قنات است که برای آبیاری مزارع و باغات مورد استفاده قرار می گیرد. گندم، جو، سیب زمینی و انواع میوه به خصوص سیب، آلو، گلابی، زردآلو، بادام و گردو در ابیانه به دست می آید. در سال های اخیر قالیبافی در ابیانه رواج پیدا کرده و نزدیک به ۳۰ کارگاه قالیبافی در آنجا دایر شده است. در گذشته گیوه بافی از جمله مشغله های پردرآمد زن های ابیانه بوده است که امروزه تا حدی متروک شده است.
مردم روستای ابیانه به سبب کوهستانی بودن منطقه و دور بودن محل آن ها از مراکز پرجمعیت و راه های ارتباطی، بسیاری از آداب و رسوم قومی و سنتی و از جمله زبان و لهجه قدیم خود را حفظ کرده اند. زبان مردم ابیانه از زبان های ایرانی شمال غربی که البته در طول زمان دچار تغییر و تحولات زیادی شده و اکنون فقط تعداد کمی از واژه های اصیل پهلوی در گویش آنان شنیده می شود.
لباس سنتی مردم ابیانه، هنوز هم میان آن ها رواج دارد و در حفظ آن تاکید و تعصب از خود نشان می دهند، در مردان شلوار گشاد و درازی از پارچه سیاه (دوید) و در زن ها پیراهن بلندی از پارچه های گلدار و رنگارنگ است. علاوه بر این، زن های ابیانه معمولا چارقدهای سفید رنگی بر سر دارند.
جاذبه های گردشگری و تاریخی ابیانه :
ـ آتشکده ابیانه : قدیمی ترین اثر تاریخی ابیانه آتشکده ابیانه است. آتشکده ابیانه را نمونه ای از معابد زردشتی دانسته اند که در جوامع کوهستانی ساخته می شد.
مساجد ابیانه : روستای ابیانه دارای یازده مسجد است. مسجد جامع روستای ابیانه مسجدی بسیار قدیمی است و قدیم ترین اثر تاریخی این مسجد، منبر چوبی منبت کاری آن است که در سال ۴۶۶ هجری قمری ساخته شده است. مسجد قدیمی دیگر ابیانه مسجد برزله است که دارای فضای دلبازی است و روی لنگه در شرقی آن سال ۷۰۱ هـ. ق. نوشته شده است که مربوط به دوره ایلخانان است. مسجد تاریخی دیگر ابیانه مسجد حاجتگاه است که کنار صخره ای در کوهستان بنا شده و بر در ورودی شبستان آن تاریخ ۹۵۲هـ. ق. مشاهده می شود.
زیارتگاه ابیانه : روستای ابیانه دارای دو زیارتگاه است : یکی مرقد شاهزاده عیسی و شاهزاده یحیی در جنوب روستا که به گفته اهالی فرزندان امام موسی کاظم بوده اند؛ و زیارتگاه دیگر روستای ابیانه هینزا نامیده می شود.
قلعه های ابیانه :
۱- پال همونه یا تخت هامان که در جنوب غربی روستای ابیانه قرار دارد و متعلق به محله بالا و یوسمون است. این قلعه حدود ۲۰۰ سال پیش ساخته شده است و سند ساخت آن نیز وجود دارد در این سند سهم افراد در ساخت قلعه مشخص شده است.
۲- قلعه پایین هرده ابیانه که در شمال شرقی روستا قرار دارد، در حدود ۲۰۰ سال پیش ساخته شده و تاریخ ساخت آن در کتیبه ای موجود می باشد. اهالی منطقه اعتقاد دارند این قلعه ها مربوط به دوره های یاغیگری آن زمان ها بوده که مردم برای حفظ امنیت خود در مقابل یاغی های محلی ساخته بودند و در مواقع خطر و حمله آنها، به قلعه پناه می بردند و چندین مرد قوی هم به نوبت جلوی قلعه کشیک می دادند.
۳- پاله که در شمال غربی روستای ابیانه قرار دارد و به محله پل تعلق دارد. این قلعه ها مربوط به دوره های یاغیگری بوده که مردم برای حفظ امنیت خود در مقابل یاغی های محلی ساخته اند و در آن به نوبت کشیک می داده اند.
از جمله جاها و اماکن دیدنی دیگر ابیانه می توان از خانه غلام نادرشاه و خانه نایب حسین کاشی نام برد. در ایام گلابگیری که معمولا اواخر اردیبهشت رخ می دهد؛ خیل عظیمی از مسافران و گردشگران به سمت روستای ابیانه که از مکان های دیدنی و جاذبه های توریستی و گردشگری استان اصفهان است روانه می شوند. ابیانه مسیری نسبتا طولانی دارد. علاوه بر این به علت قرار نداشتن بر روی هیچ کدام از راه های اصلی، ماشین خطی یا مینی بوسی در آن مسیر کار نمی کند.
کاروانسرای مرنجاب
کاروانسرای مرنجاب در دل کویر و در ۵۰ کیلومتری شمال شرق مرکز آران و بیدگل از توابع کاشان در مسیر جاده ابریشم قرار گرفته است. کاروانسرا مرنجاب با قدمتی بیش از ۳۵۰ سال و با وسعت ۳ هزار و ۵۰۰ متر مربع زیربنا دارای ۲۹ اتاق است و معماری کاروانسرا مرنجاب به دوره صفویه باز می گردد این کاروانسرا در شوره زار و در کنار بزرگترین دریاچه نمک ایران واقع شده است اما دارای قنات آب شیرین و استخر بسیار بزرگ می باشد. وجود بزرگترین تپه های شنی و بندریگ و همچنین دریاچه نمک و جزیره سرگردان و ساختمان زیبا وسالم کاروانسرا و امکاناتی از قبیل استراحتگاه برای مسافرین و امواج تلفن همراه در دل کویر این مکان را برای گردشگران مناسب کرده و همه ساله افراد و گروه های بیشماری از آن دیدن می کنند.
دلایل ساخت کاروانسرای مرنجاب شهر آران و بیدگل :
کاروانسرای مرنجاب که به دستور شاه عباس صفوی در کنار قنات مرنجاب بنا نهاده شده از جمله آثار تاریخی موجود در منطقه می باشد. قلعه مرنجاب، کاروانسرایی است در مسیر راه ابریشم برای سفر به خراسان، اصفهان، ری و بالعکس، درباره دلایل دیگر ساخت کاروانسرای مرنجاب آمده است که شاه عباس با وجود ایجاد کاروانسرا و قلعه های متعدد در سراسر کشور، در این منطقه تأسیسات دفاعی تعبیه نکرده بود، چون تا آن زمان دشمنان به خاطر دریاچه نمک و گستره کویر، از این سوی به پایتخت هجوم نبرده بودند. حمله ازبک ها و افغان ها از طریق دریاچه نمک به کاشان که تا اصفهان پیش رفتند، شاه عباس را به صرافت انداخت تا در سال ۱۰۱۲ قمری سریعا یک پایگاه نظامی در این منطقه ایجاد کند و جلوی تهدید را بگیرد. بالای کاروانسرا به شکل سنگرهای دیدبانی است و ذکر شده است که همیشه ۵۰۰ پاسدار مسلح در قلعه حضور داشتند و امنیت عبور کالا از چین به اروپا و بالعکس را در این منطقه تامین می کردند.
اکنون کاروانسرای مرنجاب توسط صندوق احیا و بهرهبرداری از اماکن تاریخی و فرهنگی مرمت و بازسازی و در مراسمی به بخش خصوصی واگذار شده است.
در فاصله تقریبا ۱۲ کیلومتری از شرق کاروانسرا، تپه های روان شنی وجود دارد که از جاذبه های بسیار زیبای مرنجاب می باشد و در صورت سرمایه گذاری مناسب منطقه جذاب و بکری برای گردشگران کویر است. تپه های شنی، دشت بی انتهای کویر، سیاه کوه و طلوع و غروب زیبای خورشید در افق باز کویر بندریگ در ۵۰ کیلومتری شمال شرق مرکز آران و بیدگل از توابع کاشان، به همراه آسمان پرستاره اش به علاوه ده ها جاذبه طبیعی دیگر سوژه های بسیار زیبایی برای عکاسان طبیعت است که عازم این منطقه از ایران زمین هستند .
پارک ملی کویر، کویر مرنجاب و دریاچه نمک آردان و بیدگل به طور عام و بند ریگ (بندریگ یکی از معروفترین و بزرگترین ریگزارهای ایران، منطقه وسیعی است که جولانگاه تپه های ماسه ای متحرک است) و دریاچه سرگردان و کاروانسرای مرنجاب به طور خاص از دیدنی های این منطقه است. برای اطلاعات بیشتر از این مناطق گردشگری از مطلب کویر مرنجاب و دریاچه نمک آران و بیدگل دیدن کنید.
کویر مرنجاب ـ دریاچه نمک آران و بیدگل
کویر مرنجاب و دریاچه نمک آران و بیدگل در فاصله حدود ۳۵ کیلومتری شمال شرقی شهرستان آران و بیدگل از توابع کاشان در استان اصفهان قرار دارد. این کویر از شمال به دریاچه نمک آران و بیدگل از غرب به کویر مسیله و دریاچه های نمک حوض سلطان و حوض مره از شرق به کویر بندریگ و پارک ملی کویر و از جنوب به شهرستان های آران و بیدگل کاشان محدود می شود. کویر مرنجاب دارای جاذبه های طبیعی و تاریخی بی نظیری همچون تپه های ماسه ای، دریاچه نمک، جزیره سرگردان، کاروانسرای مرنجاب و چاه های دستکن است. جزیره سرگردان در ۱۰ کیلومتری کاروانسرای مرنجاب و داخل دریاچه نمک است.
کویر مرنجاب :
ارتفاع متوسط کویر مرنجاب از سطح آب های آزاد در حدود ۸۵۰ متر می باشد. قسمت عمده این کویر پوشیده از تپههای شنی و ریگزار است. کویر مرنجاب از نظر پوشش گیاهی بسیار غنی است. عمده پوشش گیاهی منطقه شامل گیاهان شورپسند از جمله درخت های گز و تاق و بوتههای قیچ است.
پوشش جانوری منطقه به دلیل وجود آب و غذای فراوان بسیار غنی است. از جمله حیوانات موجود می توان به گرگ، شغال، کفتار، روباه شنی، گربه شنی، بزمجه، آفتابپرست، انواع مارمولک، مار، عقرب، تیهو، عقاب، شاهین اشاره کرد. در سال اخیر یک جفت پلنگ نیز در منطقه مرنجاب مشاهده شده است.
کویر مرنجاب یکی از زیباترین نقاط کویری ایران محسوب می شود. تپههای شنی بلند و جنگل های تاق جلوه زیبایی به این منطقه بخشیده است. دریاچه نمک آران و بیدگل و جزیره سرگردان از دیگر نقاط دیدنی منطقه محسوب می شوند. چاه تاریخی دستکن در قسمت شرق کویر، محل آبشخور شترهای کاروان ها بوده است. قلعه مرنجاب، کاروانسرایی است در کویر که در مسیر راه ابریشم قرار دارد و کاروان ها برای سفر به خراسان، اصفهان، ری و بالعکس از این مسیر می گذشتند.
مسیر دسترسی به کویر مرنجاب :
ـ مسیر اول : مسیر شهر آران و بیدگل به سمت پادگان ارتش و سپس جاده خاکی مرنجاب که پس از طی مسافتی در حدود ۴۵ کیلومتر به مرنجاب می رسد.
ـ مسیر دوم : مسیر آران و بیدگل به ابوزیدآباد و سپس کاروانسرای سفیدآب و مرنجاب می باشد
ـ مسیر سوم : مسیر پارک ملی کویر است که از پیشوا آغاز شده و سپس مبارکیه (۱۵ ک.م.) – قصر بهرام (۶۰ ک.م) – کاروانسرای سفیدآب (۸۰ ک.م.) – و سپس مرنجاب (۵۰ ک.م.) می باشد. شایان ذکر است تردد در این جاده تا سفیدآب نیاز به مجوز از سازمان حفاظت از محیط زیست استان سمنان دارد.
دریاچه نمک آران و بیدگل :
دریاچه نمک آران و بیدگل بزرگترین دریاچه نمک طبیعی ایران و حتی جهان به شمار می رود که دارای وسعتی افزون بر دو هزار و ۵۰۰ کیلومتر مربع است. این دریاچه زیبا و منحصر به فرد که بین استان های اصفهان، سمنان و قم مشترک است با ۸۰ کیلومتر طول و ۳۰ کیلومتر عرض است دریاچه نمک از شمال به دشت ورامین، از جنوب به شهرستان آران و بیدگل، از مشرق به سیاه کوه و از مغرب به استان قم محدود می شود مساحت این دریاچه بالغ بر ۲۴۰۰ کیلومتر است و در فاصله ی ۵۵ کیلومتری شمال شهرستان آران و بیدگل قرار دارد. این دریاچه نمک را دریاچه نمک قم نیز می نامند.
دریاچه نمک آران و بیدگل یکى از دیدنى هاى استثنایى و منحصربه فرد طبیعى کشورمان است. این دریاچه در اصل بقایاى دریاى مرکزى ایران و حاصل چند هزار ساله ورود شورآب رودها و سیلاب هایى است که نمک خاک شور منطقه را در خود حل کرده و پس از تبخیر در این دریاچه انباشته است وسعت دریاچه نمک در حدود ۶۴۷ کیلومتر مربع می باشد. این دریاچه شکلی شبیه به یک مثلث دارد که راس آن به سمت شمال است. طول قاعده این مثلث ۶۵ کیلومتر و ارتفاع آن ۶۸ کیلومتر می باشد. زمین این دریاچه پوشیده از رسوبات نمک است که بر اثر انباشته شدن سیلاب ها و آب های سطحی در طول قرن ها پدید آمده است. عمق نمک این دریاچه بین ۵ تا ۵۴ متر متغیر است که توسط لایه های خاک رس از یکدیگر جدا شده اند.
با هر بار بارش و تبخیر آب در این دریاچه، نمک های موجود کرت بندی های زیبایی به شکل پلی گن تشکیل می دهند که دیدن مناظر آن خالی از لطف نیست. زمین های اطراف این دریاچه بشدت باتلاقی می باشند که وسعت باتلاق ها در منطقه غرب دریاچه به مراتب وسیعتر از مناطق دیگر آن است. از جمله مناطق باتلاقی این دریاچه می توان به حوض قیلوقه در شرق و یا باتلاق دو کویری در منطقه جنوب شرقی دریاچه اشاره کرد. از جمله مناطق دیدنی این دریاچه جزیره سرگردان می باشد که در قسمت جنوبی جزیره واقع است. ارتفاع متوسط دریاچه نمک از سطح دریا ۷۰۷ متر می باشد. قسمت های شمالی دریاچه از ارتفاع کمتری برخوردار هستند.
دریاچه نمک آران در اکثر ماه های سال خشک و پوشیده از نمک است. در ماه های بارندگی ارتفاع آب این دریاچه در بعضی از مناطق به ۲ سانتی متر می رسد ولی پس از تابش خورشید به سرعت تبخیر می شود. رودهای مهمی که به این دریاچه وارد می شوند در سمت شمال و مغرب قرار دارند و عبارتند از : رود شور، رود کرج، جاجرود، حبله رود و قره سو. مهمترین ترکیباتی که در دریاچه ی نمک وجود دارد عبارتند از : کلرید سدیم، سولفات سدیم، کلرید منیزیم، سولفات منیزیم و …
کاربرد دریاچه نمک آران و بیدگل در کشور :
فصل برداشت نمک، تابستان است چون در زمستان سطح آب بالاست و خورشید نمى تواند آن را تبخیر کند در تابستان با تبخیر آب، نمک ها برداشت و دپو مى شود تا در طول سال، آن را از این محل به بیرون برانند. در اصل، بیشتر نمک خوراکى و صنعتى کشور از همین دریاچه تأمین مى شود. به گفته یک مسئول محلى، بر اثر شدت سرماى زمستان گذشته همه نمک انباشته شده دردریاچه براى استفاده در سطح جاده هاى کشور مورد استفاده قرار گرفته است. دریاچه نمک از قدیم الایام براى تأمین نمک طعام (که بدون هیچگونه فرآورى خاصى به سهولت از سطح دریاچه برداشت مى شود و نیاز به تصفیه ندارد) مورد بهره بردارى بوده است. وانگهى خاصیت دیگر این دریاچه وجود ۲۰میلیون تن «یون منیزیم» است که کارکرد موثرى در صنایع نسوز دارد. در دریاچه علاوه برمنیزیم، از شورابه ها ۱۰الى ۱۲نوع منابع کانى مى توان استحصال کرد که در صنایع کود شیمیایى، کاغذ، عایقکارى لوله، ضدیخ، مواد آرایشى، پزشکى و شیشه کاربرد دارد.
مسیر دسترسی به دریاچه نمک آران و بیدگل :
دو راه برای ورود به دریاچه وجود دارد :
ـ راه اول، در مسیر آران به مرنجاب پس از طی مسافتی در حدود ۳۵ کیلومتر به دو راهی دریاچه نمک می رسید.
ـ مسیر دوم، پس از عبور از کاروانسرای مرنجاب و طی مسافتی در حدود ۱۰ کیلومتر به دو راهی چاه دستکن می رسید که با انتخاب مسیر سمت دریاچه می توان وارد دریاچه شد. لازم به ذکر است که زمین های اطراف دریاچه بشدت باتلاقی هستند. با این وصف رانندگی در خارج از این دو مسیر می تواند مشکل آفرین باشد. گروه های زیادی در ورود به دریاچه از مسیر حوض قیلوقه، پس از فرو رفتن خودرو در باتلاق بدون نتیجه سفرشان به پایان رسید.
جزیره سرگردان :
جزیره سرگردان در موقعیت جغرافیایی N342241 E515155 در دریاچه نمک مسیله واقع است گفتنى است که یکى از دیدنى هاى دیگر دریاچه نمک، وجود جزایرى است که در چند جاى دریاچه براى خود جا خوش کرده اند که بزرگترین آنها را “جزیره سرگردان” مى نامند. جزیره سرگردان که با حالتی مدور با شعاع تقریبی یک هزار و ۵۰۰ متری در حاشیه جنوب شرقی دریاچه و در فاصله شش کیلومتری شمال کاروانسرای مرنجاب قرار دارد. در دو انتهای جزیره دو چاه قرار دارد که برای لرزه نگاری زلزله تعبیه شده و دستگاه های لرزه نگار در آن نصب شده است.
بلندترین نقطه جزیره در حدود ۸۲۴ متر ارتفاع دارد و با توجه به ارتفاع ۷۸۸ متری نمکزار مجاور آن، در حدود ۳۶ متر از سطح کویر بالاتر است. جزیره اصلی مشتمل بر چندید تپه آتشفشانی است. پوشش گیاهی در این منطقه به دلیل شوری جنس خاک متاثر از کویر نمک و وجود بادهای شدید در آن بسیار ضعیف و ناچیز است. پوشش گیاهی در آن عمدتا درمنه دشتی است که در لای تپه ها قابل مشاهده است. جنس خاک در این جزیره رس به همراه سنگفرسی از سنگ های متخلخل آتشفشانی بر روی سطح آن است. حیات جانوری در جزیره به ندرت قابل مشاهده است. در شب به دلیل سفیدی نمک بسیاری از جانورانی که راه گم کرده اند به سمت دریاچه نمک و بعضا جزیره سرگردان حرکت می کنند که این عمل باعث شده است بسیاری از شکارچیان غیر مجاز و افراد سودجو نسبت به شکار آنان اقدام کنند. جزیره سرگردان از ساحل جنوبی نمکزار در حدود ۴ کیلومتر هوایی فاصله دارد. مناظر دریاچه نمک، تپه های مرنجاب از فراز این جزیره بسیار زیبا و رویایی است. چنانچه هوا صاف باشد قله دماوند نیز از این منطقه در جهت شمال قابل مشاهده است.
چرایی نامگذاری این جزیره به جزیره سرگردان :
از دید پیشینیان دائما در حال حرکت بود و از جایى به جاى دیگر حرکت مى کرد اما امروزی ها دریافته اند که هنگامى که از فاصله دور به جزیره نگاه مى کنید، دو انتهاى خط افق در جزیره محو و منظره اى مانند کشتى سرگردانى در دریاى بیکران پدیدار مى شود و در اصل محو شدن دو انتهاى خط افق ناشى از گرماى شدید منطقه و در نتیجه خطاى دید و شکست نور است.
این جزیره که بلندترین نقطه اش حدود ۸۰۸ متر بالاتر از سطح دریاست و از سنگ هاى متخلخل آتشفشانى تشکیل شده و عارى از پوشش گیاهى است، در فاصله پنج کیلومترى شمال کارونسراى مرنجاب قرار دارد. درهر صورت، دریاچه نمک به عنوان عروس دلرباى کویر مرنجاب مى تواند نقش بالایى در جذب گردشگر داشته باشد بویژه اینکه کاروانسراى تاریخى «مرنجاب» به عنوان یک اقامتگاه دنج در مجاورت این دریاچه براى خود جا خوش کرده است. در بعضى از سال ها در اوایل پاییز فلامینگوهاى مهاجر نیز در این دریاچه اطراق مى کنند و به زیبایى آن مى افزایند ضمن اینکه برگزارى مسابقات رالى در گستره کویرى این خطه نیز بر جذابیت آن افزوده است. تهرانى ها و اصفهانى ها با سه، چهار ساعت رانندگى مى توانند خود را به این مکان دلفریب برسانند و زیبایى هاى کویر را از نزدیک ببینند و با اطراق در کاروانسراى دنج مرنجاب و همنشینى با عروس کویر یعنى دریاچه سحرانگیز نمک، استنشاق پاکترین هواى کویرى و رویت ستاره بارانترین شبها، یک بقچه خاطرات فراموش نشدنى را به شهرهاى دود و دم زده خود، سوغات ببرند.
برزک کاشان
برزک کاشان با سابقه ای پنج هزار ساله با جمعیتی بالغ بر پنج هزار نفر به وسعت دویست هکتار در جنوب غربی کاشان و در دامنه کوه های سر به فلک کشیده کرکس در دره بزرگ و پهناوری در حدود ۴۵ کیلومتری جنوب غربی شهرستان کاشان و ۶۰ کیلومتری میمه و ۵۵ کیلومتری دلیجان و در مسیر جاده ای قرار دارد که از یک طرف به آزاد راه اصفهان ـ تهران و از سمت دیگر به اتوبان کاشان ـ قم ختم می شود.
برزک با داشتن کاریزها و چشمه های خود جوش در کنار رودخانه ای قدیمی که در میان روستا و کشتزار ها روان است و در دره ای سر سبز و خوش آب و هوا، چشم اندازی بس زیبا و دلنشین دارد توسعه طولی شهر در مسیر دره ای سرسبز، وجود چشمه سارهای متعدد با آب قابل توجه که باعث گسترش باغ های میوه در طول دره شده است، آن را به باغ شهری زیبا تبدیل کرده که با برخورداری از فاکتورهای متعدد جذب توریست، برزک را به یکی از بزرگترین و مهمترین قطب گردشگری کاشان تبدیل کرده است.
از آثار تاریخی و دیدنی این شهر می توان به زیارتگاه امامزاده سراج الدین بن موسی بن جعفر، حمام دوره صفویه، آب انبار قاجاریه، آسیاب آبی قدیمی، تپه تاریخی قلعه، آبشار و رودخانه و جاده تفریحی توریستی سعدآباد، چشمه احمد آباد و موزه مردم شناسی برزک و… اشاره کرد.
وجود سازه های آهکی در اطراف و به ویژه در بخش جنوبی منجر به تقویت آب های زیرزمینی منطقه گردیده است. ارتفاع آن از سطح دریا ۱۶۰۰ تا ۳۵۸۸ متر می رسد. ۴ کوه، برزک را چون نگین زمردین در برگرفته است.
بارندگی در سطح روستا تا ارتفاعات (٣٨٠٠ متر از سطح دریا) از ٢۵٠ میلی متر تا ۴٠٠ میلی متر در سال متغییر است. نزولات جوی که بشتر برف است عامل اصلی تغذیه چشمه ساران زیبای منطقه است. برزک به علت قرار گرفتن در چنین موقعیتی در تابستان ها دارای آب و هوایی معتدل و در زمستان ها دارای آب و هوایی سرد و پر سوز می باشد.
شغل مردم بخش برزک قالی بافی، کشاورزی، باغداری، دامداری، زنبورداری، گلاب گیری و… می باشد. کشاورزی برزک اغلب باغداری است و محصولات آن نیز انواع سردرختی می باشد از جمله گردو، آلو، بادام، شاه توت، زردآلو، قیصی، سیب، انگور و… است. باستناد مدارک وزارت جهاد کشاورزی و مشاهده آمار و اطلاعات موجود ٧٠% پرورش گل و تولید گلاب شهرستان کاشان در بخش برزک می باشد. مجموعاً در بخش برزک ۶۵٠ هکتار از اراضی به پرورش گل محمدی اختصاص داده شده است که متوسط عملکرد گل محمدی در هکتار ٣۵٠٠ کیلو گرم می باشد
بعد از گل محمدی محصول معروف برزک که زبانزد خاص وعام می باشد و از محبوبیت خاصی برخوردار می باشد شاه توت برزک می باشد. درختان شاه توت در برزک حدود ۵ هکتار از اراضی را در بر گرفته که میزان تولید شاه توت در برزک سالیانه ١٠٠ تن می باشد. آلو زرد برزک که به آلوی خیگی و آلوی مرغی نامیده میشود در منطقه مشهور می باشد که متاسفانه در سالیان اخیر از تولید آن به صورت محسوسی کاسته شده است.
. از جمله صنایع موجود در این منطقه صنعت قالی بافی می باشد. در این منطقه حدود ٨۵٠ کارگاه قالی بافی خانگی موجود می باشد از دیگر صنایع موجود در روستا صنعت گلاب گیری است که به دو صورت سنتی و صنعتی دیده می شود.
جاذبه های گردشگری و تاریخی برزک کاشان :
تپه تاریخی قلعه برزک کاشان :
تپه قلعه یک موقعیت مهم طبیعی در شهر برزک است که احتمالا یادآور اولین استقرار روستانشینی در برزک بازمانده از دوران باستان است. این اثر طبیعی که در ضلع جنوبی شهر و در محلۀ مسجد جامع واقع است۲۵۰ متر طول و ۱۲۵ متر عرض و بیش از بیست متر ارتفاع دارد. در اضلاع شمالی- غربی و شرقی خانه های روستا قرار دارد و در ضلع جنوبی به مزارع محدود می شود. آثار یافته شده در سطح تپه عبارتند از: یک تنور ایجاد شده در دل کوه، به قطر ۷۰ سانتیمتر که از داخل با گل به ضخامت دو سانتیمتر اندود شده و بعد از احداث از آن استفاده نشده است. این تنور در ضلع جنوبی غربی حفرۀ کوچکی است که به کانالی دستکن به طول ۳۰ سانتیمتر منتهی می شود.
در سطح تپه ۸ هاون سنگی به قطر تقریبی ۱۷ سانتیمتر در دل کوه ایجاد شده که یکی از آنها در بالاترین سطح کوه به شکل دوقلو ساخته شده است. در این تپه حفره هایی به وجود آمده که بر اساس گفتۀ اهالی در آن استخوان های انسانی وجود داشته که به هنگام احداث پارک از محل خود برداشته شده است. آبراهه های ایجاد شده در دل کوه، همچنین فضای غارمانند در ضلع جنوبی که شاید دست کن باشد از جمله آثار موجود در تپه قلعه است که پژوهش در این تپه را ضروری می نماید.(گزارش ثبتی تپه قلعه،۱۳۸۳)
تپه تاریخی قلعه مربوط به دوره سلجوقیان و قبل از آن می باشد. غار کشف شده در این تپه به همراه وسایلی نظیر تنور گلی، ظروف سفالی و گلی، سرکو و … حکایت از سکونت و زندگی بسیار دور در این محل دارد.
این تفرجگاه دارای سکوهای سنگی جهت اسکان و استراحت، صندلی و نیمکتهای چوبی و مطابق با فضاهای اطراف، آلاچیق، بنای کوشک در مرتفع ترین نقطه تپه، آبشار که از مرکز کوشک شروع و پس از گذشتن از برکهها و جزیرههای آب به پایین تپه در محل استخر ذخیره آب ختم میشود و… می باشد. هم اکنون مراحل سکو سازی و نشیمن گاه تپه قلعه توسط میراث فرهنگی و گردشگری در حال انجام می باشد.
غار برزک در تپه تاریخی قلعه برزک کاشان :
قدمت این غار به دوران سلجوقیان باز می گردد و هم اکنون شهرداری با همکاری میراث فرهنگی و گردشگری به دنبال ثبت ملی این اثر تاریخی می باشند. بنا به اظهار و نقل قول سینه به سینه بزرگان شهر این غار که در سکونت گاه اولیه برزک (تپه قلعه) میباشد دارای ۳ مسیر اصلی بوده که یکی از مسیرها به مسجد جامع شهر و مسیر دیگری به حمام میان ده و مسیر سوم به طرف کوه اشک ادامه دارد و هم اکنون شهرداری به جهت انجام تحقیقات بیشتر مشغول آزادسازی معبرهای مسدود شده این غار در اثر ریزشهای سالیان متوالی میباشد.
از آثار برجای مانده در این غار می توان به حفر کانال های کوچک حفاری شده در دل سنگ جهت دفن یا نگهداری استخوان های گذشتگان خود، ظروف سفالی و گلی برجای مانده و وجود سقف های زیبای این غار اشاره کرد.
انتظار می رود با مرمت و بازسازی کامل این غار و بازگشایی آن به روی گردشگران، صنعت گردشگری و توریسم برزک در کنار دیگر آثار تاریخی و مناظر طبیعی و بکر متحول شود.
جاده تفریحی توریستی سعدآباد برزک :
این جاده از زیباترین جادههای طبیعی و بکر شهرستان کاشان می باشد جاده تفریحی و توریستی سعدآباد که از مرکز شهر آغاز می شود در امتداد رودخانه اصلی شهر که در قسمت شمال شرقی شهر واقع است به طول ۴ کیلومتر همراه با بدیع ترین صحنه های طبیعی ادامه داشته و پس از گذشت از کنار تفرجگاه ها، کوه ها، آبشارها و آبهای همیشه خروشان به مسیر اصلی جاده برزک ـ کاشان ختم می شود. چشمه ساران موجود در کنار جاده و آبهای همیشه خروشان آنها در کنار طبیعت همیشه سبز اطراف آن جلوه ای زیبا و وصف ناشدنی را ایجاد نموده است.
تفرجگاه چشمه احمدآباد :
این چشمه در نقطه شمال شرقی برزک و در حریم رودخانه فصلی برزک واقع است و دارای چندین چشمه جوشان می باشد و در قسمت بالا دست آن دیواره سدی است که بر اثر رسوب طی سالیان متوالی پر شده و هم اکنون با رویش درختان بید و درختچه های گز در بستر این سد منظره زیبایی را ایجاد کرده است.
این تفرجگاه که در ۱۰۰ متری خیابان اصلی واقع است هر ساله گردشگران زیادی را به سمت خود جذب میکند. به دلیل وجود کوه در حاشیه جنوب شرقی تفرجگاه، گردشگران علاقه مند به کوهنوردی نیز در کنار استفاده از مناظر بکر و طبیعی این تفرجگاه از ورزش کوه نوردی نیز بهره می برند.
آسیاب آبی سعدآباد و تفرجگاه جنب آن :
در قسمت جنوبی جاده سعدآباد، آسیاب آبی با قدمتی حدود ۲۰۰ ساله به چشم می خورد. این آسیاب آبی دارای تنوره ای می باشد که آب از بالا داخل آن ریخته و فشار آب این تنوره، سنگهای آسیاب به وزن ۵۰۰ کیلوگرم را به حرکت در می آورد و گندم را که در بین دو سنگ قرار می گیرد خرد و آرد می کند. شهرداری اقدام به مرمت و بازسازی و احیاء این آسیاب نموده و تفرجگاهی در جنب آن در حال ایجاد است. این تفرجگاه مورد استقبال بسیار زیاد گردشگران قرار گرفته است. این اثر در تاریخ ۲۴ / ۸ / ۸۵ به شماره ۱۶۲۱۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
حمام دوره صفویه برزک کاشان :
یکی دیگر از میراث های فرهنگی شهر برزک، حمامی است که مربوط به دوره صفویه میباشد. این بنای کهن توسط فردی بنام سید حسن کاشانی ساخته شده است. برای گود برداری این حمام ۱۰ متر زمین را کنده و این کار یک سال طول کشیده و بعد از ۷ سال ساخت حمام به پایان رسیده است.
در ساخت این حمام از ستون های سنگی تراشیده شده یک پارچه استفاده شده و برای برپا کردن ستون ها و محکم کاری پایه ها از سرب و مخلوطی بنام ساروج که به صورت سنتی درست می شده استفاده کرده اند. حمام دارای دو خزینه، دو حوضچه بنام استک و دو تخته سنگ برای نماز خواندن است. برای سوخت حمام از نفت سیاه استفاده می کنند. این اثر در تاریخ ۲۴ / ۸ / ۸۵ به شماره ۱۶۲۱۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
امامزاده سراج الدین ابن موسی بن جعفر برزک کاشان :
زیارت امامزاده سراج الدین ابن موسی ابن جعفر با قدمتی ۵۰۰ ساله مربوط به دوران صفویه می باشد و ساخت بنای اصلی این امامزاده را هنرمندان آن دوران به عهده داشته اند. بنای این امامزاده که بزرگترین امامزاده این شهر می باشد شامل دو بخش می باشد، بخش اصلی که هسته اولیه آن را تشکیل می دهد فضای دور مقبره امامزاده است که یک بنای ۸ ضلعی با ضریح در مرکز آن همراه با گنبد خشتی که از درون (زیر آن) آئینه کاری شده است. در فضای بیرونی امامزاده قبرستان شهر وجود دارد که سنگهای قبر بسیار قدیمی گویای قدمت بالای این قبرستان است. این اثر در تاریخ ۲۲ / ۸ / ۸۵ به شماره ۱۶۱۹۷ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
موزه مردم شناسی برزک کاشان :
قدمت این خانه که به موزه مردم شناسی برزک تبدیل شده است در دوره زندیه و با توجه به معماری سنتی محل ساخته شده که پس از خرید این بنا و تملک آن توسط شهرداری شهر برزک، تغییر کاربری یافته و به موزه مردم شناسی این شهر تبدیل شده است.
موزه مردم شناسی، در دو طبقه با حیاطی طویل و باریک و با شیبی ملایم از شمال به جنوب شکل گرفته است این بنا در بافت قدیمی شهر، ازجمله ویژگی های دیگر این بنای تاریخی به شمار می رود. گردشگران در این موزه شاهد دستگاه های بافندگی قدیمی همچون دستگاه گلیم بافی، دستگاه چادرشب بافی، دستگاه قالی بافی، درب چوبی مسجد جامع و بیش از ۴۵۰ اثر باقی ماند و قدیمی از گذشتگان هستند. این اثر در تاریخ ۱۴ / ۱۲ / ۸۵ به شماره ۱۷۸۱۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
آب انبار سردل برزک کاشان :
این آب انبار در دوران پهلوی با سبک معماری سنتی محل ساخته شده است. بنای این آب انبار به سفارش ساکنین محل جهت استفاده عمومی توسط شیخ میرزا جلال مصطفوی و کربلائی حسینعلی که معماران برزکی بوده اند ساخته شده و چون در محله سردُل (شهید رجایی) ساخته شده به همین نام معروف گشته است. این بنای تاریخی در تاریخ ۲۴/۰۸/۱۳۸۵ در فهرست آثار ملی ایران به شماره ۱۶۲۰۵ به ثبت رسیده است.
خانه های قدیمی کاردان و موسوی برزک کاشان :
خانه تاریخی کاردان در دوره زندیه بنا گردیده و یکی از قدیمی ترین خانه های تاریخی شهر برزک به شمار می رود معمار آن استاد کربلائی عبداله عظیمی معروف به معمار عظیم بوده است. این خانه که از زمان ساخت تا کنون در مالکیت خاندان کاردان بوده به همین نام در بین اهالی شهر تاریخی برزک معروف گشته است. این بنای تاریخی که در بافت قدیم شهر استقرار یافته دارای کاربری مسکونی است و هم اکنون نیز از آن استفاده می شود. این بنای تاریخی در تاریخ ۲۴ / ۸ / ۸۶ به شماره ۱۶۳۱۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
خانه تاریخی موسوی نیز که در همسایگی خانه تاریخی کاردان قرار دارد یکی از قدیمی ترین خانه های تاریخی این شهر است که در دوره زندیه و با الهام از معماری سنتی محلی ساخته شده و چون متعلق به خاندان موسوی بوده به همین نام نیز شهرت یافته است و در میان اهالی این شهر به نام منزل امام جمعه شهر برزک معروف گشته است. این بنای تاریخی در تاریخ ۲۴ / ۸ / ۸۶ به شماره ۱۶۳۰۹ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
آرامگاه سهراب سپهری
آرامگاه سهراب سپهری در صحن امامزاده سلطانعلی بن محمد باقر در روستای مشهد اردهال کاشان در استان اصفهان واقع شده است. سهراب سپهری شاعر و نقاش ایرانی بود او از مهم ترین شاعران معاصر ایران است و شعرهایش به زبان های بسیاری از جمله انگلیسی، فرانسوی، اسپانیایی و ایتالیایی ترجمه شده است. سپهری در سال ۱۳۵۷ به بیماری سرطان خون مبتلا شد و در سال ۱۳۵۸ برای درمان به انگلستان رفت، اما بیماری بسیار پیشرفت کرده بود و سرانجام در اردیبهشت ماه ۱۳۵۹ در بیمارستان پارس تهران درگذشت. نخست قرار بود که طبق خواست خودش او را در روستای “گلستانه” به خاک بسپارند، اما به پیشنهاد یکی از دوستانش برای اینکه طغیان رود، مزارش را از بین نبرد او را در صحن “امامزاده سلطان علی” دهستان مشهد اردهال کاشان به خاک سپردند.
زندگی نامه سهراب سپهری :
سهراب سپهری در ۱۵ مهرماه ۱۳۰۷ در کاشان به دنیا آمد پدربزرگش میرزا نصرالله خان سپهری نخستین رییس تلگرافخانه کاشان، پدرش «اسدالله» و مادرش «ماه جبین» نام داشتند که هر دو اهل هنر و شعر بودند
سپهری در سال ۱۳۳۰ نخستین مجموعه شعر نیمایی خود را به نام مرگ رنگ منتشر کرد. در سال ۱۳۳۲ از دانشکده هنرهای زیبا فارغ التحصیل شد و نشان درجه اول علمی را دریافت کرد. در همین سال در چند نمایشگاه نقاشی در تهران شرکت نمود و نیز دومین مجموعه شعر خود را با عنوان زندگی خوابها منتشر کرد. در آذر ۱۳۳۳ در ادارهٔ کل هنرهای زیبا (فرهنگ و هنر) در قسمت موزهها شروع به کار کرد و در هنرستانهای هنرهای زیبا نیز به تدریس می پرداخت.
وی به فرهنگ مشرق زمین علاقه خاصی داشت و سفرهایی به هندوستان، پاکستان، افغانستان، ژاپن و چین داشت. مدتی در ژاپن زندگی کرد و هنر «حکاکی روی چوب» را در آنجا فراگرفت. همچنین به شعر کهن سایر زبان ها نیز علاقه داشت؛ از این رو ترجمههایی از شعرهای کهن چینی و ژاپنی را انجام دادهاست.
در مرداد ۱۳۳۶ از راه زمینی به کشورهای اروپایی سفر کرد و به پاریس و لندن رفت. ضمنا در مدرسه هنرهای زیبای پاریس در رشته لیتوگرافی نام نویسی کرد. در دورانی که به اتفاق حسین زندهرودی در پاریس بود بورس تحصیلیاش قطع شد و برای تأمین مخارج و ماندن بیشتر در فرانسه و ادامه نقاشی، مجبور به کار شد و برای پاک کردن شیشه آپارتمانها، گاهی از ساختمانهای بیستطبقه آویزان می شد.
وی همچنین کارهای هنری خود را در نمایشگاهها به معرض نمایش گذاشت. حضور در نمایشگاههای نقاشی همچنان تا پایان عمر وی ادامه داشت. سهراب سپهری مدتی در اداره کل اطلاعات وزارت کشاورزی با سمت سرپرست سازمان سمعی و بصری در سال ۱۳۳۷ مشغول به کار شد. از مهر ۱۳۴۰ نیز شروع به تدریس در هنرکده هنرهای تزیینی تهران نمود. پدر وی که به بیماری فلج نیز مبتلا بود، در سال ۱۳۴۱ فوت می کند. در اسفند همین سال بود که از کلیه مشاغل دولتی به کلی کناره گیری کرد. پس از این سهراب با حضور فعال تر در زمینه شعر و نقاشی آثار بیشتری آفرید و راه خویش را پیدا کرد. وی با سفر به کشورهای مختلف ضمن آشنایی با فرهنگ و هنرشان نمایشگاه های بیشتری را برگزار نمود.
آثار ادبی سهراب سپهری :
سهراب در آغاز کار شاعری تحت تأثیر شعرهای نیما بود و این تأثیر در «مرگ رنگ» به خوبی مشهود است. بعدها سبک او دستخوش تغییراتی میشود و شعرش با دیگر شاعران هم دورهٔ خویش متمایز میگردد. از جمله مجموعه شعرهای دیگر سهراب سپهری میتوان به این عنوانها اشاره نمود :
مرگ رنگ (۱۳۳۰) ، زندگی خوابها (۱۳۳۲) ، آوار آفتاب (۱۳۴۰) ، شرق اندوه (۱۳۴۰)، صدای پای آب (۱۳۴۴)، مسافر (۱۳۴۵)، حجم سبز (۱۳۴۶)، ما هیچ ما نگاه (۱۳۵۶)، هشت کتاب (۱۳۵۶)،. اکنون نیز در اکثر موارد دفترهای شعری وی به تنهایی به چاپ نمی رسند و عرضه نمی شوند بلکه به همین صورت یک مجلدی هشت کتاب در دسترس خوانندگان قرار گرفته اند. اما اتاق آبی تنها اثر منثور از سهراب سپهری است که در واپسین سال های زندگی خود نوشته است. برخی از اشعار وی در سالهای ۱۳۴۴ و ۱۳۴۵ در فصلنامهٔ آرش به چاپ رسید.
شعر وی صمیمی، سرشار از تصویرهای بکر و تازه است که همراه با زبانی نرم، لطیف، پاکیزه و منسجم تصویر سازی میکند. از معروفترین شعرهای وی می توان به: نشانی، صدای پای آب و مسافر را نام برد که شعر صدای پای آب یکی از بلندترین شعرهای نو زبان فارسی است.
آثار نقاشی سهراب سپهری :
وی در نقاشی از دستاوردهای زیبایی شناختی شرق و غرب بهره مند گشته بود که این تاثیرها در آثارش جلوه گر بودند. در آثار نقاشی اش رویکرد نوین و متفاوتی داشت به طوریکه فرمهای هندسی نخودی و خاکستری رنگش با تمامی نقاشان فیگوراتیو همزمانش متفاوت بود. او در نقاشی به شیوهای موجز، نیمه انتزاعی دست یافت که برای بیان مکاشفههای شاعرانه اش در طبیعت کویری کارگشا بود. سپهری بیشتر نمایشگاههای داخلی آثار نقاشی اش را در «گالری سیحون» برگزار میکرد و عادت نداشت که برای روز معرفی در نمایشگاه شرکت کند.
از آثار او می توان به «طبیعت بیجان» ۱۳۳۶، «شقایق ها، جویبار و تنه درخت» ۱۳۳۹، «علفها و تنه درخت» ۱۳۴۱، «ترکیب بندی با نوارهای رنگی» ۱۳۴۹، «ترکیب بندی با مربعها» ۱۳۵۱ و «منظره کویری» ۱۳۵۷ اشاره کرد. برخی از آثار وی در نزد مجموعه داران و دوستان سپهری قرار دارد و پروانه سپهری خواهر سهراب، آثاری از وی را که در اختیار داشت به موزه کرمان اهدا نمود.
آرامگاه و سنگ قبر سهراب :
در ابتدا یک کاشی فیروزه ای در محل دفن سهراب سپهری نصب شد اما مدتی بعد با حضور خانواده سهراب، سنگ سفید رنگی جایگزین آن شد که روی آن، بخشی از شعر «واحهای در لحظه» از کتاب حجم سبز با خطاطی رضا مافی حکاکی شده بود؛ سنگی که همگان قبرش را با تصویر آن می شناسند و سادگی و شفافیتش، همواره یادآور روح این شاعر جاودانه بود.
سال ۱۳۸۴ نیز که در حین بازسازی صحن امامزاده، بر اثر بی دقتی کارگران و برخورد مصالح، سنگ قبر سهراب سپهری شکست، تلاشی ناشیانه شده بود تا سنگ قبری شبیه به سنگ قبر پیشین جایگزین آن شود که برای بسیاری شاید این تغییر قابل تشخیص نبود تا آن که در ۲۹ اسفند ماه ۱۳۸۷، سنگ قبر سهراب در حرکتی غیرمترقبه تغییر کرد. یک بولدزر و چند کارگر، سنگ قبر سهراب را کندند و سنگی سیاه و دراز جایگزین سنگ پیشین کردند که نسبتی به نگاه این شاعر نداشت و ظاهراً خانواده سهراب نیز از این ماجرا اطلاعی ندارند.
نکته جالب این که شماره موبایل سازندگان سنگ قبر بسیار درشت و شبیه یک آگهی تبلیغاتی در پایین سنگ قبر جدید حک شده و اساساً مشخص نیست، انگیزه تغییر این سنگ قبر، در حالی که سنگ قبر پیشین هیچ مشکلی نداشت، چه بوده و متولیان امر نیز با گذشت این مدت چرا در این باره سکوت کردهاند؟! کاش دوستدران سهراب به فکر باشند و پیش از نیمه مهر ماه که سالروزش را جشن می گیرند، قبرش را بار دیگر سفید کنند تا آنان که روزگاری بر مزارش یادش را گرامی داشته اند، همچنان بتوانند نشانه ای از سهراب را در مقبره اش ببینند.
قمصر کاشان
شهرستان قمصر کاشان در ۲۵ کیلومتری جنوب کاشان و در ۴۰ کیلومتری شمال غربی نطنز واقع شده است قمصر از نظر حدود جغرافیایی در محدوده سیاسی و اداری استان اصفهان بوده و به لحاظ تقسیمات استانی زیر مجموعه شهرستان کاشان است جمعیت آن حدود ۴۰ هزار نفر است که در میان دره ای بسیار سرسبز که طول تقریبی آن ۹ و عرض آن ۴ کیلومتر و دارای درختان متنوع و درختچه های گل محمدی می باشد واقع شده است. نام قدیم این ناحیه قم سر بوده و از این منطقه جاده ابریشم عبور می کرده است و از دیر باز راهی برای رسیدن به سیلک بوده است قمصر یکی از قطب های تولید عرقیات گیاهی و گلاب در ایران است؛ که گلاب آن حتی در کشور های خارجی نیز شناخته شده بوده و دارای شهرت جهانی می باشد. این دره ناحیه ای کاملا سرسبز مشتمل بر درختان میوه با تنوع و درختچه های گل محمدی می باشد. قمصر را پایتخت گل و گلاب گیری می نامند و همه ساله در فصل بهار خصوصا اردیبهشت ماه می توانید شاهد جشنواره های باشکوه گلاب گیری در این شهر باشید شهرداری نیز امکانت خوبی برای مسافرین مهیا می نماید.
جغرافیای طبیعی و شهری قمصر :
قمصر دارای ۷ محله بوده که عبارتند از : سر رود، بالا، میان ده، سادات، پایین، فرفهان و بن رود از مناطق دیدنی قمصر علاوه بر مناظر طبیعی، بوستان ها و پارک های آن می توان اشاره داشت به چشمه آب معدنی صالح با چشم اندازی زیبا در دامنه کوه های فرفهان تمام فصول قمصر زیباست اما بهار و تابستان رؤیایی آن میزبان هزاران میهمان جویای آرامش است. همزمان با موسم رویش گل و آغاز گلاب گیری (به ویژه در ایام جشنواره گل وگلاب) سیل مشتاقان به سوی قمصر سرازیر می شوند تا مشام خود را با رایحه بهشتی گل محمدی عطر آگین نمایند. شهر قمصر هر چند در فاصله سی کیلومتری کویر قرار گرفته اما به دلیل اقلیم خاص کوهستانی و ارتفاع ۲۰۰۰ متر از سطح دریا و قرار گرفتن در میان کوه های مرتفع از آب و هوای معتدل و مطلوب بهره مند می باشد. به طوری که تابستانش مطبوع و معتدل و زمستانش قابل تحمل و از سرمای ملایمی برخوردار است.
تحولات تاریخی و فرهنگی قمصر کاشان :
در خصوص تاریخ قمصر به طور قطعی و بر اساس اسناد معتبر باید گفت : کشف چند مسکوک در پای کوه های اشک که دارای ضرب داریوش اول هخامنشی، ضرب دوره سلوکیان و ضرب دوره اشکانیان است به عنوان معتبرترین سند در مطالعات بیانگر تاریخ حداقل ۲۵۰۰ ساله این دیار است. از سوی دیگر وجود گورستان های وسیع با اشیای مختلف دفن شده مؤید زندگی در دوره های کهن قبل از اسلام است.
محصولات و صنایع دستی قمصر کاشان :
در شهر قمصر نیز به علت الگوی غالب اقتصاد معیشتی در بخش صنایع دستی دستاوردهای زیادی در طول زمان به جای مانده است از مجموع صنایع دستی این شهر می توان صنعت قالیبافی، گلابگیری، صابون پزی و جوزقند سازی را نام برد. از نظر نوع محصولات باید گفت انواع گونه گون محصولات سردسیری در قمصر وجود دارد نظیر : بادام، گردو، فندق، زرد آلو، انواع گونه های گلابی، آلو زرد، انواع سیب درختی، به، گیلاس، خرمالو، انگور، هلو، الگ ( گونه ای از هلو) ترشه ( گونه ای از گلابی) انواع آلوچه برقانی (بخارا) اگرچه این محصولات حجم تولید محدودی دارد ولی به علت موقعیت آب و هوایی و آب و خاک قمصر، از بهترین کیفیت برخوردار است و علت آن تمرکز فوق العاده اسانس، نظیر گل و گل محمدی است. در این میان آلوچه خشک و سبز در آمد عمده کشاورزان شهر محسوب می شود.
معمولا در کنار هر باغچه و گلستانی یک گارگاه گلابگیری نیز وجود دارد و می توان فرایند گلابگیری را از نزدیک مشاهده کرد. مردم شهر قمصر بسیار مهمان نواز و دوست داشتنی هستند و با کمال میل همه چیز را برای شما توضیح می دهند و به شما اجازه ورود به تمامی گلستان ها و گارگاه ها را می دهند. کافی است شما چیزی بپرسید و یا چیزی بخواهید! با کمال میل به شما کمک می کنند و از هیچ کمکی دریغ نمی ورزند.
آثار تاریخی قمصر کاشان :
در ۵ کیلومتری شمال قمصر و ۳۰ کیلومتری جنوب کاشان، در تنگنای رودخانه قمصر به طرف جلگه کاشان سدی موسوم به سد قمصر ساخته شده است. تاریخ ساخت سد را به دوره سلطان جلال الدین ملکشاه سلجوقی (۴۸۵-۴۶۵ ه-ق) نسبت داده اند. با توجه به شباهت های بسیاری که میان طرح و معماری ساختمان فعلی سد قمصر با سد قهرود وجود دارد این نتیجه حاصل می شود که سد مربوط به ملکشاه سلجوقی به مرور زمان تخریب گردیده و مجدداً در دوره صفویه (شاه عباس اول) سد فعلی بر روی شالوده سد باقی مانده از سد دوره سلجوقی احداث شده است.
دیوار سد در عمق دره در حدود ۴۰ متر طول و در سطح فوقانی در حدود ۸۰ متر طول و ۲۲ متر ارتفاع دارد. ضخامت دیواره سد ظاهرا در مرحله اول ساخت حدود ۱۴ متر بوده که بعدا به حدود ۲۶ متر افزایش یافته است. مصالح مورد استفاده در سد سنگ و ملات ساروج می باشد.
خانه بروجردی ها کاشان
خانه بروجردی ها از معروفترین بناهای شهر کاشان و از آثار تاریخی شهر کاشان در محله سلطان میراحمد در جنوب شرقیِ شهر کاشان واقع شده خانه بروجردی ها در نیمه دوم قرن سیزدهم هجری ساخته شده و تحت شماره ۱۰۸۳ در فهرست آثار ملی کشور ثبت شده است. خانه ی بروجردی ها نمونه یکی از خانه های مسکونی اعیان نشین دوره ی قاجار در کاشان است و اکنون محل اداره میراث فرهنگی کاشان است. بروجردی ها با بادگیرهای قرینه هلالی شکل زیبایی بر بام تالار و کلاه فرنگی روی آن یکی از زیباترین جلوه های معماری ایرانی را به معرض نمایش می گذارد. نقاشیهای ارزنده و گچ بریهای خانه بروجردی ها زیر نظر دو هنرمند بزرگ و نامدار نقاشی ایران دوران قاجار “مرحوم میرزا ابوالحسن غفاری کاشان” (بنیانگذار اولین مدرسه نقاشی در ایران) و برادرزاده اش “مرحوم میرزا محمدخان غفاری کاشانی” ملقب به “کمال الملک” ترسیم و طرح های گچبری خانه نیز با نظارت این دو استاد به انجام رسیده است.
بانی این خانه، حاج سید حسن نطنزی از بازرگان های نطنزی مقیم کاشان و معمار آن استاد علی مریم کاشانی بوده است. خانه بروچردی ها در دو طبقه و در بعضی قسمت ها مثل قسمت جنوبی که با سرداب دارای سه طبقه است نمادی از خانه های سنتی ایران است. خانه بروجردی ها در زمینی به مساحت تقریبی ۷۰۰ ،۱ مترمربع ساخته شده و مساحت این بنا حدود ۳۰۰۰ مترمربع و شامل دو حیاط اندرونی و بیرونی و مشتمل است بر دو ورودی اصلی و فرعی، هشتی، راهرو، حیاط، تابستان نشین، زمستان نشین، آشپزخانه، حیاط های سرپوشیده در اطراف، و زیرزمینی وسیع خانه بروجردی ها متناسب با خصوصیات اقلیمی و شرایط آب و هوایی منطقه کویری کاشان طراحی و ساخته شده، به گونه ای که در گرمای شدید تابستان هوای خنک و بسیار مطبوعی از طریق بادگیرهای واقع در بالای پشت بام به صورت طبیعی و دائمی به زیرزمین ها سرازیر شده و در آنها جریان می یابد.
این بنا از نظر خصوصیات محلّی و عناصر معماری و تزیینات داخلی از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است نقاشیهای این بنا در شیوههای متنوع و با رنگ و روغن و آبرنگ و زیر نظر هنرمند نامدار، مرحوم میرزامحمد خان غفاری ملقب به کمالالملک طراحی و اجرا شده است. در بام تالار نیز نورگیرها و بادگیرهای بسیار جالب خودنمایی می کند که از نظر طرح و اجرا در زمره آثار بدیع معماری سنتی ایران است.
بر خلاف تصور عامه، این خانه به اهالی بروجرد متعلق نبوده بلکه چون مراودات تجاری این بازرگانان نطنزی الاصل کاشانی بیشتر با تجار شهر بروجرد انجام می شده، لذا کاشانی ها به ایشان بروجردی می گفته اند! به همین مناسبت، محل سکونت ایشان هم به خانه ی بروجردی شهرت یافته است. معمار طراح و سازنده ی خانه ی بروجردی یکی از معمارهای چیره دست کاشان به نام استاد علی مریم کاشی بوده است که خانه ی طباطبایی ها (واقع در همین محله) و تیمچه ی امین الدوله (واقع در بازار میانچال کاشان) از دیگر آثار این معمار هنرمند است.
بنابر اظهارات موثق ساخت این مجموعه در حدود ۱۸ سال یعنی از سال ۱۲۹۲ تا سال ۱۳۱۰ ه.ق به درازا کشیده و در آن بیش از ۱۵۰ بنا و هنرمند گچ کار و آینه کار و دیگر هنرمندان بکار گرفته شده اند.
خانه بروجردی به طور کلی شامل دو بخش بیرونی و اندرونی است:
الف) بخش بیرونی
قسمت بیرونی خانه در حقیقت همان عمارت و حیاطی است که اکنون مورد بازدید علاقه مندان قرار می گیرد و شامل این بخش ها می باشد : راهرو ورودی، حیاط مرکزی، تالار سرپوشیده و نورگیر فوقانی آن، ایوان جنوبی، اتاق های تابستانی و حیاط های خلوت بین اتاق ها و بالا خانه هایی که به صورت قرینه در دو طرف تالار اصلی قرار گرفته اند، بادگیرها و زیرزمین (سرداب)، اتاق پنج دری زمستانی که بدنه ی داخلی آن از گچ بری بسیار ظریفی با طرح گل و مرغ تزئین شده است، اتاق های آفتاب گیر زمستان، بهار خواب جبهه شمالی، طارمی و قسمت غربی و سایر فضاها.
ب) بخش اندرونی
اندرونی خانه بروجردی خود شامل دو قسمت است :
ـ قسمت جنوبی که دارای یک حیاط مرکزی و تالار بزرگ پذیرایی مزین به آیینه کاری است و در دو طرف تالار بالاخانه هایی ساخته شده که رو به داخل تالار باز می شود. در ضمن در اطراف تالار بزرگ اتاق های گوشواره بنا شده است.
ـ قسمت شمالی که عبارت است از یک حیاط خلوت، اتاق پنج دری ساده، صندوق خانه، اتاق نشیمن و سردابی بزرگ که این سرداب در حقیقت طبقه ی تحتانی تالار بزرگ قسمت اندرونی است.
در دیوار شاه نشین، تصاویری از شاهان قاجار، به شیوهای متاثر از نقاشی اروپایی، ترسیم شده است. روی بعضی دیوارها مناظری با رنگ آبی کشیده اند که هیچکدام اصالت ایرانی ندارند، لباس اشخاص کاملا اروپایی است. این بنا در اواخر دوره پهلوی به علت بی توجهی ساکنان آن رو به نابودی می رفت، اما پس از ثبت با شماره ۱۰۸۳ در فهرست آثار تاریخی، بازسازی شد و کاربری فرهنگی ـ اداری گرفت.
همانطور که گفته شد خانه بروجردی ها به صورت اندرونی و بیرونی است و قسمت بیرونی آن از سال ۱۳۵۳ه.ش به تملک سازمان میراث فرهنگی درآمده و در فهرست آثار تاریخی کشور ثبت شده است و بخش اندرونی که در شمال شرقی و شرق بنا واقع است هنوز تحت مالکیت خصوصی می باشد.
خانه عامری ها کاشان
خانه عامری ها کاشان در محله سلطان میر احمد در شمال معبر اصلی آن و در خیابان علوی و در جوار حمام سلطان میر احمد واقع شده است خانه عامری ها در دوران زندیه بنا شده و یکی از بزرگترین خانه های تاریخی شهر کاشان به شمار می رود این خانه شامل حدود ۸۵ اتاق و چندین حیاط است که قدیمی ترین آن حیاط بیرونی و اندرونی است. خانه عامری ها در دوران قاجار در قرن ۱۳ هجری قمری به وسیله مرحوم سهام السلطنه عامری به عنوان محل سکونت فامیلی توسعه یافته است و بناهای دیگری به آن اضافه شد.
خانه عامری ها از گستردگی فراوانی برخوردار است و مساحت آن نزدیک به هفت هزار مترمربع با زیربنای وسیعی است که به گونه ی هماهنگ و حساب شده ساخته شده است. مساحت عرصه این مجموعه که از چند خانه مجزای مجاور و در ارتباط با یکدیگر شکل گرفته مشتمل بر ۳ خانه با ۵ حیاط مرکزی به صورتی اندرونی و بیرونی همراه با فضاهای سرپوشیده متعدد و متنوع است.
مهمترین بخش مجموعه، خانه عامری ها است، که دارای دو بخش اندرونی و بیرونی همراه با حوضخانه، ایوان های رفیع و شاهنشین های ۷ دری و تعداد زیادی اتاق های ۳ دری است که گرداگرد حیاط با آهنگی موزون و به صورت قرینه استقرار یافته اند. تمامی بدنه خارجی حیاط ها و برخی از بدنه ها و پوششهای داخلی با انواع تزیینات زیبا و هنرمندانه ایرانی همچون گچبری، یزدی و رسمی بندی، مقرنس، نقاشی روی گچ، درودگری، منبت کاری، گره چینی و برخی از هنرهای تزیینی دیگر پوشیده شده است.
در تمام حیاط های خانه عامری ها اصل تقارن در ضلع شمالی، جنوبی، شرقی و غربی رعایت شده است. حیاط ها دارای حوضخانه هایی هستند که از این فضاها در تابستان استفاده می شده است. این خانه دارای بلندترین بادگیر در بین بادگیرهای خانههای کاشان است. چهار حیاط بیرونی، اندرونی، مهمان خانه، حیاط خدمه و سوارکاران نظامی مورد استفاده قرار می گرفته و در ۳ حیاط دیگر نیز بستگان سهام السلطنه سکونت داشته اند. خانه عامری ها دارای حمام اختصاصی زنانه و مردانه جدا از هم نیز می باشد.
پس از سهام السلطنه، حیاط های بیرونی و اندرونی در اختیار فرزند وی، ابراهیم خلیل خان عامری و بقیه ساختمان ها به افراد دیگر این خاندان تعلق گرفت و به مررو زمان برخی از حیاط ها تفکیک و به افراد دیگر فروخته شد. این مجموعه که به وسیله اداره میراث فرهنگی کاشان با استفاده از اعتبارات تبصره ۳۶ در دست مرمت و تغییر کاربری است تا به اقامتگاه گردشگران داخلی و خارجی تبدیل شود.
خانه طباطبائی ها کاشان
یکی از زیباترین و دیدنی ترین بناهای تاریخی کاشان، خانه طباطبایی هاست که در محله سلطان امیر احمد در بافت قدیم کاشان در خیابان علوی واقع شده است. خانه طباطبائی ها کاشان که از شاهکارهای هنر معماری قدیم به شمار می رود به وسیله مرحوم سیدجعفر طباطبایی که از تجار معروف فرش آن زمان بود در سال ۱۲۵۰هجری قمری ساخته شده است. معمار، طراح و سازنده این خانه استاد علی مریم از معماران برجسته دوره قاجار در کاشان بوده که با بهره گیری از تجارب معماران گذشته و با تکیه بر نبوغ ذاتی و قدرت خلاقیت و ابتکار خود، بنای این خانه را در ۱۰ سال به سرانجام رسانده است.
خانه طباطبایی دارای تزیینات دل انگیز بسیار و اتاق ها و درهای دل نشین با ستون های زیبا است. در این بنا از فن گچبری به گونه ی ارزشمندی بهره برداری شده است و در روبروی شاه نشین آن استخر طویل زیبایی به چشم می خورد. معماری خانه طباطبایی ها به شیوه معماری حجاب دار (به معنای نوعی ساخت که اندرونی از دید کسانی که در بخش بیرونی هستند پنهان بماند)، ،متقارن و درون گر، گودال باغچه و حیاط مرکز است بدین معنا که بعد از زلزله معروف سال ۱۱۹۲ هجری قمری اکثر خانه های کاشان را بدین صورت ساخته اند، معماری گودال باغچه یعنی باغچه خانه در گودی قرار گرفته است. بدین ترتیب بنا هم از نظر استحکام و مقابله با زلزله مقاوم می شود و هم آن که آبرسانی به بنا را تسهیل می کند در ضمن از رطوبت بنا هم برای رشد گیاهان استفاده می شود وقتی بنا در دل خاک باشد (یعنی بصورت گودال باغچه ساخته شود) خانه در عایق حرارتی هم قرار دارد خانه نه زود گرم می شود و نه زود سرد.
خانه طباطبایی ها همچون دیگر بناهای تاریخی آن زمان برخوردار از تزئینات مجلل و باشکوه، اصالت معماری و طراحی متناسب با فرهنگ و اقلیم خاص منطقه است. مجموعه خانه طباطبایی ها مشتمل بر ۳ بخش اندرونی بیرونی و بخش مخصوص خدمه است. مجموعه خانه تاریخی طباطبایی ها با ۴۷۰۰ مترمربع وسعت دارای ۴۰ اتاق، ۴ حیاط، ۴ سرداب (زیرزمین)، ۳ بادگیر و ۲ رشته قنات است.
قسمت اندرونی خانه طباطبائی ها :
شامل اتاق پنج دری ساده در مرکز و دو حیاط در دو طرف آن و دارای سرداب هائی که بادگیرها هوا را در آن جریان می دهند که این قسمت محل سکونت خانواده مرحوم طباطبائی بوده است. حیاط ضلع شمال غربی بزرگتر و تعداد اتاق های آن بیشتر می باشد و دارای سرسرای پذیرائی مجزائی است. در زیرقسمت اندرونی مخصوصا اتاق مرکزی، سرداب بزرگی قرار دارد که دارای مشخصات منحصر به فرد خود است و به علل مختلف از جمله : وجود بادگیر، سقف ضربی، نوع مصالح به کار رفته در بدنه، دو جداره بودن بدنه، وجود حوضی که قبلا در مرکز سرداب بوده، اختلاف ارتفاع با سطح کوچه حدود ۸ تا ۱۰ متر، نسیم خنکی که از سطح حوض حیاط مرکزی وارد زیرزمین می شود؛ همه این عوامل باعث شده تا به خصوص در فصل تابستان ۱۵ تا ۲۰ درجه اختلاف درمابین زیرزمین و بیرون آن مشاهده شود.
قسمت بیرونی خانه طباطبائی ها :
شامل تالار بزرگ (اتاق شاه نشین) در مرکز با نورگیرها و پنجره های مشبک رنگی و پنجره های کناری دو جداره که عمودی باز و بسته می شود. این اتاق دارای تزئینات نقاشی و آئینه کاری و گچ بری های جالب از جمله پنجره های مشبک گچی است که همچون پارچه توری ظریفی به نظر می رسد. در دو طرف اتاق شاه نشین اتاق های گوشواره بنا شده است در جلوی اتاق شاه نشین، ایوانی با آئینه کاری و گچ بری های جالب دیده می شود.
در طرفین تالار بزرگ دو حیاط خلوت و نورگیر به صورت قرینه یکدیگر احداث شده است که دارای تابلوهای بدیع نقاشی می باشند و از نفایس آثار هنری این دیار به شمار می آیند. اسناد و قرائن نشان می دهد که هنرمند بزرگ و نقاشباشی دربار ناصر الدین شاه قاجار یعنی میرزا ابوالحسن غفاری کاشانی ملقب به صنیع الملک با مالک خانه دوستی نزدیک و مراوده خانوادگی داشته است لذا به احترام دوستی که با مرحوم طباطبائی داشته در اجرای گچ بری ها و ترسیم نقاشی های این خانه نظارت داشته است و این مطلب ارزش و اعتبار تزئینات خانه طباطبائی را بسیار افزایش می دهد.
قسمت خدمه خانه طباطبائی ها :
بخش خدمه نیز شامل حیاط و عمارت در ضلع غربی خانه واقع است که در اختیار خدمه خانه بوده و مطبخ، اصطبل، بهار بند و انبارهای سوخت و موادغذایی در آن قرار داشته است.
آب خانه از دو رشته قنات دولت آباد و نصر آباد تامین می گردیده است. خانه طباطبائی دارای ۵ درب ورودی می باشد که ورودی اصلی به دو ورودی اندرونی و بیرونی در قسمت هشتی تقسیم می گردد. علت پیچ و خم های راهروهای ورودی جهت شکستن اختلاف ارتفاع و نداشتن دید مستقیم است.
خانه تاریخی طباطبایی ها که به وسیله هیات امنای مرمت و احیای ابنیه تاریخی کاشان خریداری و در سال های ۱۳۷۳ تا ۱۳۷۶ با همکاری شهرداری و میراث فرهنگی کاشان و با پشتیبانی مسئولان وقت وزارت و معادن و فلزات طبق نقشه اصلی و نخستین مورد مرمت و بازسازی قرارگرفت در فهرست آثار ملی ایران به شماره ۱۵۰۴ به ثبت رسیده است. مجموعه تاریخی خانه طباطبایی ها هم اکنون زیرپوشش سازمان رفاهی و تفریحی شهرداری کاشان اداره می شود.
نکته جالب برای دوستداران ادبیات آنکه خانه مسکونی و زادگاه شادروان «سپیده کاشانی» – شاعر بزرگ معاصر- نیز در مجاورت خانه تاریخی طباطبائی و در جنوب آن قرار دارد.
حمام سلطان امیر احمد
حمام تاریخی سلطان امیراحمد نمونه ای از منحصر بفرد ترین حمام های ایران از نظر معماری و تزئینات با وسعت ۱۱۰۲ متر مربع در شهر کاشان است که در محله سلطان امیراحمد در خیابان علوی کاشان واقع شده است حمام سلطان امیر احمد در سال ۱۳۵۵ توسط وزارت فرهنگ و هنر با شماره ۱۳۵۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
قدمت حمام تاریخی سلطان امیراحمد که وجه تسمیه آن به جهت مجاورت با امامزاده سلطان امیر احمد می باشد را از شواهد و آثار مکشوفه به دوران سلجوقیان نسبت می دهند و لیکن بنای فعلی سربینه آن بازمانده دوران قاجار می باشد. در واقع از آثار به جا مانده دوران قبل از زلزله معروف ۱۱۹۲ هـ . ق کاشان قدمت این حمام را به دوران سلجوقیان نسبت می دهند و لیکن بنای فعلی سربینه آن بازمانده دوران قاجاراست.
حمام های تاریخی کاشان، از جمله آثار باشکوهی هستند که در دوران صفوی مورد ستایش جهانگردان داخلی و خارجی گردیده است. این حمام ها با معماری عالی ویژگی های خاص یکی از پنج عنصر اصلی شهر (مسجد، بازار، خانه، حمام، آب انبار) به شمار می آید از جمله حمام های معروف کاشان می توان به گرمابه های باغ فین، حمام سلطان امیر احمد، حمام گذرنو، حمام عبدالرزاق خان، حمام محتشم و… اشاره کرد . البته حمام های میرعماد، اردهال و ملاقطب هم در زمره حمام های قدیمی بوده اند.
بخش های حمام تاریخی سلطان امیراحمد
این بنا شامل دو حمام کوچک و بزرگ بوده که در ایام خاص هفته ، مورد استفاده اهالی محل قرار می گرفته است. یکی از موارد مهم این بنا، آهک بری و گچ بری هایی است که تعداد ۱۷ لایه مرمتی، بیانگر قدمت بناست. از دیگر شاهکارهای بنا، بام زیبای آن می باشد. بام این حمام، یکی از زیباترین بامهای گنبدی شکل ایران بوده که روی هر گنبد، شیشههای عدسی محدب قرار گرفته تا ضمن تامین نور کافی برای قسمت های مختلف حمام، مانع دید به داخل شود.
دو بخش کوچک و بزرگ حمام به ترتیب شامل قسمت هایی همچون جلو خان، سردر ورودی، هشتی، راهروهای ارتباطی، سربینه، میان در، گرم خانه، خزینه، صفه شاه نشین، اتاق نظافت، تون، گربه رو (چپیله)، دستک، برف انداز، جام خانه و چاه خانه می باشد. البته دو فضای اصلی در حمام های قدیمی به ترتیب ۱ـ سربینه و ۲ـ گرم خانه می باش .
۱- سربینه حمام تاریخی سلطان امیراحمد
فضای اول حمام، بینه یا سربینه، رختکن و جای آماده شدن برای استحمام یا خروج از حمام بوده، بینه یا سربینه، مهم ترین و زیبا ترین فضای حمام است، فضایی وسیع و پر تزیین با گنبدی بزرگ و حوضی در میان، در اطراف فضای میانی بینه، سکوهایی برای استراحت مراجعین است که برای ورود به آنها باید از چند پله بالا می رفتند و پاها را قبل از ورود در حوض های روی سکوها می شستند، بیشترین تزیینات حمام، همیشه در بینه است. کف بینه و غرفه های اطراف آن معمولا سنگی است. نورپردازی منظم بینه بر تأثیر این تزیینات می افزاید. حوض درون سربینه و فواره آن، آرامش فضا را دوچندان می کند.
حمام در قدیم فقط محل استحمام نبوده، بلکه مکانی برای گذراندن اوقات فراغت، گفتگو و تبادل نظر، رفع خستگی و حتی عبادت، گرد آمدن دوستان و حل و فصل مسایل زندگی بوده، در واقع وسعت زیاد سربینه حمام سلطان امیراحمد، خود گواه این موضوع می باشد.
البته سربینه حمام سلطان امیراحمد، به شکل هشت ضلعی با گچبری های زیبا و سقف رسمی بندی و جاکفشی های سنگی که ستون ها و دیوارهای آن با کاشی معرق تزیین شده است.
در سقف سربینه، عبارت شریفه لا اله الا الله (جهت قبله) و در طرف مقابل تاریخ ۱۱۹۲ هـ . ق نشان از مرمت مکان پس از زلزله معروف دوره زندیه می باشد.
۲- گرم خانه حمام تاریخی سلطان امیراحمد
فضای دوم در گرم خانه، محل شستشو و تطهیر بدن می باشد. گرم خانه اغلب فضایی ساده تر از بینه است که گوشه هایی برای نشستن و شستشو دارد. خزینه آب گرم و حوض آب سرد و فضاهایی خصوصی تر برای استحمام در مجاورت گرم خانه قرار دارد.
روشنایی گرم خانه از نورگیرهای سقفی تأمین می شود. نورگیرهایی با شیشه های عدسی مانند وجود دارد تا نور کافی وارد حمام شده و داخل حمام توسط بچه های شیطان! دیده نشود. ازاره و دیوار گرم خانه تا یک متر کاشی کاری معرق و تا سقف آهک بری با ملات ساروج می باشد.
این بنا با شماره ۱۳۵۱ در سال ۱۳۳۵ هـ .ش در فهرست آثار تاریخی کشور به ثبت رسیده است و سپس در سال ۱۳۷۵ هـ.ش توسط هیأت امنای مرمت و بازسازی بناهای تاریخی کاشان توسط شهرداری کاشان خریداری شد و پروژه بازسازی و مرمت حمام تاریخی سلطان امیراحمد انجام شد این حمام، مدتی تغییر کاربردی یافته و به عنوان سفره خانه و قهوه خانه سنتی استفاده شد ولی امروزه به عنوان موزه تحت پوشش سازمان رفاهی و تفریحی شهرداری کاشان اداره می شود.
واژه نامه حمام های تاریخی :
جلوخان : محوطه ای باز از اجزای دستگاه ورودی که پیش از سردر و در جلو آن قرار می گیرد.
خزینه : در حمام، اتاقی کوچک برای شست و شو، در کنار گرم خانه و برروی گلخن، که در آن تا نیمه آب می ریزند. بعضی از حمام ها علاوه بر خزینه آب گرم، خزینه آب ولرم یا سرد هم دارد.
ساروج : ملاطی مقاوم دربرابر آب، از آهک و خاکستر، خاک رس و … می باشد.
تنبوشه : لوله های سفالین که از آن برای انتقال آب بین بخش های مختلف حمام استفاده می شده است.
سربینه : محل رخت کن و استراحت و گفتگو در حمام که پس از مدخل و پیش از گرم خانه قرار دارد.
گلجام : شیشه های رنگین در روزن سقف یا دیوار
تون : مجموعه راهرو، اتاقک و ظرفی مسین که در کف و زیر خزینه تعبیه می شود. در کف و مرکز خزینه ظرفی مسین بصورت گودالی کوچک قرار داده می شود و زیر آن اتاقکی وجود دارد که توسط راهرویی به بیرون حمام متصل می شود و شخصی به اسم تون تاب در فواصل زمانی منظم بوسیله افروختن هیزم و سایر مواد سوختی در تون؛ آب داخل خزینه را گرم نگه می داشته است دود ناشی از دود و دم سوختن تون بصورت مستقیم به دودکش ها مرتبط نمی شده بلکه توسط گربه روهای کف حمام به بیرون حمام هدایت می شده تا از گرمای آن برای گرم شدن کف حمام استفاده شود. نام های دیگر تون؛ گلخن ، تیون و پاتیون است.
گلخن : تون
هشتی : فضای سرپوشیده در ورودی که معمولا بلافاصله بعد از سردر و در مدخل قرار می گیرد و قاعده آن ممکن است به صورت شکل های منتظم هندسی مختلفی ساخته شود.
دیوارهای این حمام با کاشی های آبی فیروزه ای و زرفام به شکل زیبایی تزیین شده است.
دیدن این حمام تاریخی در کاشان را به شما گردشگران و علاقمندان به آثار تاریخی ایران پیشنهاد می کنیم.
خانه عباسیان کاشان
مجموعه خانه عباسیان کاشان در خیابان علوی در کوی سلطان امیراحمد واقع شده است این مجموعه از جمله برجسته ترین آثار معماری و یکی از نامزدهای دریافت جایزه بهترین بناهای مسکونی ایران است خانه عباسیان از لحاظ معماری و تزیینات حایز اهمیت فراوان است خانه عباسیان بین سال های ۱۲۴۵-۱۲۵۰ قمری ساخته شده است
گفته می شود این بنا در مدت ۲۰ سال ساخته شده است وسعت این مجموعه حدود ۵ هزار متر مربع و زیر بنای آن در حدود ۷ هزار متر مربع می باشد. این مجموعه دارای پنج طبقه و شامل ۵ حیاط و گودال باغچه است که پس از فوت مالک اولیه به مرور از هم تفکیک و به صورت ۵٫ باب خانه مستقل از هم درآمد اما در سال های اخیر ۴ باب از ۵ باب خانه خریداری و بازسازی شد. از ۴ باب خانه خریداری شده، دو واحد آنها به صورت طرح معمول معماری بافت قدیم کاشان یعنی گودال باغچه و یکی از آنها به صورت دو طبقه با حیاط مسقف و چهارمی که در اصل باغچه بوده است به صورت حیاط سنتی است.
خانههای عباسیان به لحاظ معماری، دارای طرحی بسیار قوی و غنی و از نظر تزئینات گچبری و نقاشی و کاربری تزئینات معماری اسلامی نظیر رسمی بندی، یزدی بندی، کاربندی، قطاربندی، مقرنس و مشبک در اوج زیبایی و ظرافت می باشد.
بخش های خانه عباسیان کاشان :
کل مجموعه به سه بخش اصلی تقسیم می گردد. بخش اندرونی، بخش بیرونی و بخش خدمه.
بخش بیرونی خانه عباسیان : در واقع به عنوان مهمانپذیر صاحبخانه و محل پذیرایی از مهمانان تجاری به شمار می رفته که شامل اتاق آئینه، تالار سرپوشیده، ایوان، اتاق های سه دری، پنج دری و سایر فضاهاست.
بخش اندرونی خانه عباسیان : محل اسکان صاحبخانه و خانواده وی بوده و همخوان با مقله حجاب در معماری اسلامی، از بخش بیرونی کاملا جدا است. بخش “حیاط باغ” محل برگزاری نماز جماعت بوده است. آخرین بخش این مجموعه بخش “حیاط خدمه” است که محل اسکان خدمه بوده و از طریق مطبخ به خانه راه داشته است. کل مجموعه دارای ۲ بادگیر و دو حلقه چاه است که یکی از چاه ها به عنوان مخزن آب خانه به شمار می رفته است. مهمترین قسمت های مجموعه عباسیان عبارت است از اتاق آئینه، اتاق شاهنشین، اتاق پنج دری یا تالار مرکزی و دو تالار سرپوشیده بزرگ است.
ویژگی های معماری خانه عباسیان :
سبک اصلی معماری بنا به “گودال باغچه” موسوم می باشد. در این سبک معماری، بنا پایین تر از سطح کوچه احداث شده و اصطلاحا گود می باشد. دلایل ساخت بنا بدین شکل، عبارتند از :
ـ استفاده از آب قنات: در گذشته به علت استفاده از آب قنات و به جهت تامین فشار آب برای جریان داشتن در قسمت های مختلف بنا، آنرا نسبت به سطح کوچه عمیق تر می ساخته اند.
ـ استفاده از خاصیت عایق بودن خاک در مقابل حرارت و برودت در گرما و سرما برای خنک سازی و گرم کردن بنا در تابستان و زمستان.
ـ استفاده از خاک گود برداری برای تامین مصالح به کار رفته در بنا : همزمان با عملیات گود برداری، کوره های پخت آجر نیز در کنار مجموعه بر پا شده و از خاک گود برای پخت خشت خام استفاده می شده است. این امر علاوه بر صرفه جویی بسیار در هزینه و زمان، موجب استحکام نسبی بنا نیز می شده است.
قرینه سازی : در هر ضلع این بنا اگر خطی فرضی در وسط ضلع ترسیم شود، طرفین ضلع کاملا قرینه می باشد.
تنوع فصلی : بنا دارای قسمتهای تابستانی و زمستانی نشین بوده و در هر فصل از سال از قسمت های خاصی از بنا، متناسب با وضعیت آب و هوایی آن فصل، استفاده می شده است.
معماری درونگرا : برخلاف بناهای امروزی که ظاهر بنا دارای تزئینات بسیار میباشد. در بناهای قدیمی، ظاهر بنا بسیار ساده و دارای تزئینات کم می باشد و بالعکس درون بنا بسیار با شکوه و زیبا می باشد.
معماری محجّبه یا نقابدار : به علت آنکه معماری دوران قاجار یک معماری مذهبی است و شهر کاشان نیز از دیر باز به دارالمومنین معروف است، رعایت مسائل مذهبی در معماری خانه عباسیان بسیار مشهود می باشد. از مصادیق این امر، تقسیم بنا به دو بخش اندرونی و بیرونی، اتاق های تو در تو و متعدد، جدایی محل سکونت آقایان و خانم ها در تالارها، وجود دیوار حجاب در اطراف فضای بام برای گرفتن دید همسایه به داخل بنا و… می باشد. حتی برای کوبه درب ها نیز دو دستگیره با صداهای متفاوت تعبیه شده که از طریق صدای کوبه می شده به جنسیت فردی که پشت درب است پی برد.
وجه تسمیه خانه عباسیان کاشان :
وجه تسمیه بنا نیز در نوع خود شنیدنی می باشد. همانطور که اشاره شد پس از مرگ صاحب اولیه بنا، مجموعه به پنج قسمت تفکیک و به وراث واگذار گردید وراث نیز پس از مدتی سهم خود را به افراد مختلف فروختند. در حدود صد سال پیش یکی از حیاط های مجموعه (حیاط بیرونی) به یکی از تجار فرش کاشان به اسم آقای عباسیان به مبلغ هزار تومان فروخته شد. خبر فروخته شدن خانه ای با این قیمت در زمان خود در کل شهر پیچیده و تا در مدتها نقل محافل گردید. از آن پس کل این مجموعه به خانه عباسیان معروف و مشهور شد.
این مجموعه در سال ۱۳۷۴ توسط هیأت امنای احیاء و مرمت بافت تاریخی کاشان و با مساعدت مالی وزارت صنایع و معادن خریداری و مرمت گردید. و در سال ۱۳۷۷ به شماره ۲۰۲۰ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید و بخشی از آن به بنیاد سهراب سپهری نقاش و شاعر نامدار معاصر تعلق گرفته است.
اکنون این عمارت تحت پوشش سازمان رفاهی تفریحی شهرداری کاشان قرار گرفته است. به خاطر معماری زیبا و چشم انداز خوبی که این خانه دارد تا به حال سریال هایی همانند مسافر ری، ملاصدرا، خانه ای در تاریکی، جابربن حیان و … در آن ساخته شده است.
بازار سنتی کاشان
بازار کاشان یا همان بازار سنتی کاشان از جمله مهمترین آثار تاریخی و دیدنی شهر کاشان است و از اواسط خیابان بابا افضل تا حدود دروازه دولت ادامه دارد مجموعه بازار کاشان نیز با سامانمندی فضاهای معماری و همجواری با راه های بازرگانی باستانی، یکی از پر رونق ترین و باشکوه ترین بازارهای ایران به شمار می آید. دوران اوج و رواج بازار کاشان مربوط به زمان صفویه و به خصوص دوران شاه عباس اول است. غالبا سیاحان و جهانگردانی که در عصر صفوی و قاجار، به ایران و به خصوص کاشان سفر می کردند همواره عظمت و شکوه بازار کاشان را مورد تمجید قرار می دادند.
بازار کاشان که از حوالی میدان کمال الملک تا میدان تاریخی سنگ (فیض) و از آنجا که تا بازار مسگرها و میدان دروازه دولت ادامه دارد شامل تعداد زیادی بازارچه و گذر بوده و ده ها بنای تاریخی همچون: مسجد میدان میر عماد، کاروانسرای میر پنج، زغالی ها، غفار پور، رباط، بروجردی ها، نراقی ها، تیمچه معروف امین الدوله، در بازار میانچال، تیمچه بخشی، تیمچه سید آقا، تیمچه صباغ، آب انبار بالا بازار، آب انبار درب زنجیر، حسینیه سوراخ ریسمان، مسجد کفش دوزها، مسجد بالا بازار، مسجد طمقاچی ها، و… با این توضیح که برخی از قسمت های بازار به اصنافی خاص اختصاص داشته و با نام همان صنف شناخته می شود. از جمله بازار مسگرها، رنگرزها، کفش دوزها، ریسمان فروش ها، ضرابخانه، زرگرها، بزازها، خیاط ها و…
بازار کاشان با وجود رونق و زیبایی بسیار در دوران سلجوقی و صفوی، به سبب زلزله شدید در سال ۱۱۹۲ قمری ویران شد و در پی وقوع این حادثه علاوه بر تخریب ابنیه تاریخی شهر، بافت بازار نیز از بین رفت. بازار فعلی کاشان روی بقایای بازار قدیم که در اثر آن زلزله فروریخته بود، بازسازی شد. فضاهای معماری امروز بازار کاشان در واقع از بازسازیهای دوران قاجاریه و بخصوص دوره حکمرانی فتحعلی شاه باقی مانده است.
وجود چهار سوق میانچال و راسته های فرعی یا بازارچههای کفاشها، بزازها، ریسمانچیها و بازار ملک بر شکوه و جلال این بازار کاشان میافزاید.
تیمچه امین الدوله کاشان
تیمچه امین الدوله یکی از جالب ترین بناهای داخلی بازار می باشد که توسط فرخ خان غفاری (امین الدوله) ساخته شد و معماری آن از سال ۱۲۸۰ الی ۱۲۸۵ توسط استاد علی مریم صورت گرفت. واژه “تیم” به معنی کاروانسرا بوده است تیمچه به معنی تیم کوچک یا کاروانسرای کوچک بوده است. اما در دوره معاصر به کاروانسراها یا سراهای کوچک و سرپوشیده، تیمچه می گویند مانند تیمچه امین الدوله در کاشان. این خصوصیت کالبدی تیمچهها، یعنی سرپوشیده بودن آنها، فضای مناسبی برای عرضه کالاهای گرانبها مانند فرش، دور از آسیب باد و باران و آفتاب پدید می آورد. به همین سبب فضای تیمچهها، غالبا نسبت به کاروانسراها از لحاظ اقتصادی گران تر بوده و برای عرضه اجناس ارزان قیمت استفاده نمی شده است.
قدمت اصلی بازار کاشان مربوط به دوران آل بویه و پس از آن سلجوقی است اما دوران رونق آن مربوط به زمان صفویه به ویژه شاه عباس صفوی است. مجموعه بازار بزرگ کاشان که در سال ۱۳۵۵ به شماره ۱۲۸۴ در شمار آثار ملی به ثبت رسیده است.
تپه سیلک کاشان
تپه سیلک یا همان تپه های سیلک کاشان در ضلع جنوبی غربی شهر کاشان و در سمت راست جاده کاشان به فین یعنی خیابان امیر کبیر واقع شده است که شامل دوتپه شمالی و جنوبی یا همان گورستان الف – ب به فاصله ۶۰۰ متری از هم می باشد گورستان الف با قدمت ۳۵۰۰ ساله در ۲۰۰ متری جنوب قرار داشت که امروزه بروی آن بلوار امیرالمومنین کشیده شده است گورستان ب نیز با قدمت ۳۰۰۰ ساله در زیرباغ ها و مزارع کشاورزی ضلع غربی تپه قرار گرفته است و تنها زیگورات سیلک که ۱۵٫۹۴ متر از ارتفاع آن باقی مانده است که از سه طبقه سکوی مطبق و یک پاگرد در جنوب سکوی اول و یک راه بالا رو ساخته شده است که در بازسازی جدبد بنای زیگورات این راه به شکل پلکان نشان داده شده است که کهن ترین زیگورات های ایران می باشد و در دوره چهارم در کنار معبد اصلی شهر سیلک بنا شده است.
نزدیک به پنج هزار سال پیش از میلاد مسیح، مردم غارنشین فلات ایران در پی دگرگونی هایی که از لحاظ آب و هوا و تشکیل مزارع و چمنزارها به وجود آمد به دشتها روی آوردند و زندگی تازه ای را آغاز کردند و در تمدن آنها نسبت به دوران های پیشین پیشرفت بیشتری دیده شد. کهن ترین مردم دشت نشین، مردم محل سیلک (Sialk) نزدیک کاشان بودند که آثار زندگی ایشان را در آنجا به دست آورده اند. میدانگاه باستانی سیلک در منطقه فین کاشان واقع شده است و پیشینه ای نزدیک به هفت هزار سال دارد.
تپه سیلک در حقیقت زیگورات یا نیایشگاه مردمان باستانی بوده است که از گل رس و سفال ساخته شده است. زیگورات معماری مذهبی ویژه شهرهای عمده بین النهرین (عراق کنونی) و ایران بوده است که بصورت برج مطبق هرمی شکل بنا می شد. ساخت زیگورات ها از ۴۲۰۰ تا ۲۵۰۰ سال پیش متداول بوده است.
مجموعه تاریخی سیلک تا سال ۱۳۱۰ خورشیدی شناسایی نشده بود و در میان مردم کاشان به شهر نفرین شده معروف بود. سیلک یکی از مکانهای تاریخی پس از تمدن جیرفت کرمان در فلات ایران است که مدارک نوشته از دوران پیش از هخامنشی در آن پیدا شده ولی خطی که همزمان با آغاز تاریخ در ایلام به وجود آمده بود با نام پرتو ایلامی شناخته شده پس از رها شدن این پایگاه بازرگانی از میان رفت.
تمدن مردمان تپه های سیلک در ۲۵۰۰ سال پیش مغلوب تمدن آریایی شد که یادگارهای آنها در لایههای گوناگون حفاری مانند ظروف لوله دار بلند با نگاره اسب و خورشید و جنگ افزار آهنی و شمشیر و نیزه های بلند پیدا شده است.
چگونگی کشف تپه سیلک کاشان :
هشتاد سال پیش، با جاری شدن سیل در زمینهای کشاورزی ساکنان شهر کاشان، تمدنی بزرگ و چندهزار ساله نمایان شد؛ ابزارآلات و سفالینههایی متفاوت با ابزارهای کنونی پیدا شدند که حیرت و حس کنجکاوی همه را برانگیختند و در این میان، آنها که می خواستند یک شبه ره صد ساله را بروند، دل خاک های این تپه را زیر و رو کردند. بعد از مدتی با فروخته شدن آثار به دست آمده توسط مردم و بخصوص کشاورزان منطقه به دلالان عتیقه، پای غارتگران هم به «سیلک» باز شد. تمدنی گمشده که هزاران سال از عوامل مخرب طبیعی در امان مانده بود به مزرعه شخمزدهیعتیقه فروشان تبدیل شد و سرانجام با انتقال آثار تاریخی به کشورهای غربی، «رومن گیرشمن» – باستان شناس – از طرف موزهی «لوور» فرانسه با هدف شناخت و شاید نجات تمدنی که به همهی مردم جهان تعلق داشت، روانهی ایران شد.
اما بعد از پایان یافتن فعالیتهای گیرشمن و چاپ گزارش های او، تا سال ۱۳۸۰ توجهی به سیلک نشد، به طوری که بسیاری از اراضی این محوطه به زمین کشاورزی تبدیل شد و به گفته برخی ساکنان قدیمی، برای گسترش شهر و خانه سازی ها فاصله چندانی تا این محوطه باقی نمانده بود که در آن صورت، از این تپهی باستانی به جز نام و خاطره ای باقی نمی ماند.
سرانجام در آن سال دکتر صادق ملک شهمیرزادی – باستانشناس – برای بررسی و ادامه کاوشها به سیلک رفت و با انجام پنج فصل کاوش که تا سال ۱۳۸۵ طول کشید، توانست نتایج کارهای خود را در چند جلد آماده چاپ کند پس از پایان یافتن کاوشهای دکتر ملک، تا امروز یعنی در طول شش سال گذشته، این محوطهی باستانی آبستن اتفاقهای ناگواری شد و تخریبهایی در آن رخ داد؛ برخی کارشناسان میراث فرهنگی از انجام حفاریهایی توسط ادارهی برق کاشان در حریم درجهی یک سیلک و نصب تیرهای بتونی چراغ برق خبر دادند، اتفاقی که باعث شد تا دیگر همسایگان و متجاوزان به محوطه تاریخی سیلک اقداماتی غیرقانونی را مانند ساخت و ساز، حفاری و حتا آسفالت کردن خیابانهایی در محدودهی عرصه سیلک انجام دهند.
کاوشهای قدیم تپه سیلک کاشان :
هیات باستانشناسی به سرپرستی رومن گیرشمن سه فصل کاوش در سالهای ۱۹۳۳، ۱۹۳۴ و ۱۹۳۷ میلادی بر روی هر دو تپهٔ سیلک و دو گورستان نزدیک به آن انجام دادند و در سال ۱۹۳۸ (۱۳۱۷ خورشیدی) در دو مجلد با عنوان سیلک کاشان به زبان فرانسوی در پاریس چاپ کردند که بعدها به دست انتشارات میراث فرهنگی ایران به فارسی برگردانده شدند وی تاریخ این تمدن چیزی حدود ۱۰۰۰۰ سال تخمین زده است.
کاوشهای جدید تپه سیلک کاشان :
در سال ۱۳۸۰ خورشیدی دکتر صادق ملک شهمیرزادی از سوی سازمان میراث فرهنگی ایران جهت کاوش به منطقه فرستاده شد. گروه کاوش طی ۵ فصل کاوش که تا سال ۱۳۸۵ ادامه داشت، به نتایج جدیدی دست یافتند که در مجلدهای زیر به انتشار رساندند. زیگورات سیلک (نتایج فصل اول کاوش)، سفالگران سیلک، نقرهکاران سیلک، شکارچیان سیلک در طی کاوشهای این گروه نیایشگاه سیئلک که به زبان اکدی زیگورات نامیده می شود، کشف شد این پرستشگاه را رومن گیرشمن (کاشف زیگورات چغازنبیل) نتوانسته بود پیدا کند.
در داخل خانهها دیوارها را با گل اخری رنگ میکنند و مردگان را در زیر کف اتاقها که آجر فرش یا سنگ فرش نبود، دفن مینمودند.مردگان را در این قبرها به صورت «چمپاته» به خاک میسپردند و همراه آنها در گورشان اشیایی قرار می دادند و این اشیا در بعضی از گورها پر ارزش و زیاد بود و در بعضی دیگر کم و بیارزش. در خرابههای تپه باستانی سیلک چند اسکلت انسان و ظروف باستانی پیدا شده است که این اشیاء در موزههای لوور فرانسه، موزه ملی ایران و موزه باغ فین و موزه ای در کنار این مجموعه باستانی قرار داده شده است. از نکات دیدنی این منطقه باستانی وجود خرده سفالهای چند هزار ساله روی زمین و پیرامون این تپهها است. همچنین پیداشدن دوکهای ریسندگی و بافندگی نشانی از آشنایی این مردم در هزارههای پیش از میلاد از صنعت ریسندگی و بافندگی دارد. همچنین ساکنان این منطقه با ذوب کردن فلزات برای خود وسائل و ابزارهای کار می ساختند. با کشف کوره ذوب فلزات در بخش جنوبی این تپه، میتوان شهر سیلک را جزو صنعتیترین شهرهای آن دوران محسوب کرد.
تپه سیلک در نگاه اول یک تپه خاکی است و جاذبه ای برای دیدن، آن هم در گرمای شهر کاشان ندارد ولی با کمی توجه به قدمت و شناخت تاریخ، آنوقت این تپه دالانی برای ورود به دنیایی دیگر محسوب خواهد شد. تپه سیلک کاشان در ۲۴ شهریور ۱۳۱۰ با شماره ۳۸ در فهرست آثار تاریخی و ملی ایران به ثبت رسیده است.
اطلاعات بیشتر برای علاقمندان به تپه های سیلک کاشان :
نتایج به دست آمده از کاوش ها بر روی تپه های سیلک تمدن ان را به شش دوره فرهنگی متمایز تقسیم می کند که عبارتند از:
دوره اول و دوم :
این دوره مربوط به قدیمی ترین و یا اولین ساکنان تپه شمالی است که حدود هفت هزارسال پیش شکل گرفته بود. بر اساس گزارش گیرشمن ساکنان اولیه در کلبه های موقت که آنها را با نی و شاخه می ساختند و روی ان را با گل می پوشاندند زندگی می کردند. سپس خانه ها را با دیوار های چینه ای و در دوره دوم با خشتهای ساخته و شکل داده دست خویشتن می ساختند. مردم ساکنمردم ساکن تپه های شمالی ظروف سفالی خود رااحتمالا در گورهای ابتدای می پختند. در دوره دوم اول بر نقشهای هندسی سطوح سفالها را با نقوش گیاهی وحیوانی نیز تزیین می کردند. مردمان این دوره به شکار کشاورزی وشبانی می پرداختن و همچنین با یافتن رگهای طبیعی مس و ستخراج انها را برای ساختن زیور الات کوچک بکار می بردند. مردم سیلک مردگان خود را بصورت جمع شده در حالی که سطح بدن انها را با قشر نازکی از محلول گل اخرا پوشش می دادن به همراه هدیه های به زیر کف منازل خود دفن می کردند
دوره سوم :
در حدود ۶۱۰۰سال پیش ساکناشن تپه های شمالی محل سکونت خود را ترک کرده واحتمالا عده ای از انها در فاصله حدود ۶۰۰متری جنوب تپه های شمالی ساکن شدن(تپه جنوبی نام دارد).در این دوره خانه ها با خشتهای مستطیل شکل ساخته می شد و فرهنگ دفن مردگان به صورت دوره قبل بوده .در اواسط دوره سوم مردم از چرخهای سفال گری سود می جوستن و سفالها کوره های مخصوص که حرارت انها قابل کنترل بود پخته می شدو در تزیین انها علاوه بر نوقش قبلی از نقوش انسانی نیز استفاده می شد. تحقیقاهای گیاه شناسی نمایان گر ان است که کاشان در این دوره دارای اب وهوای معتدل بوده است. در این دوره صنعت گران سیلک روش استخراج نقره از سنگ معدن را فراگرفته و اشیاء زینتی و زیورالات را از نقره می ساختن . یکی از مهمترین پدیدهای فرهنگی اواخر دوره سوم استفاده از مهر های مسطح است.
دوره چهارم :
این دوره که از حدود ۵۰۰۰سال قبل اغاز شده وتا حدود ۴۵۰۰ ادامه داشته به نام دوره اغاز نگارش یا اغاز دوره شهر نشینی یاد می شود. مهمترین تحول فرهنگی این دوره پیراپش خط و نگارش به صورت اولیه دانست.در این دوره از مهرهای استوانه یا سیلندری که منقوش به اشکال حیوانی یا هندسی بود استفاده می شود.که نمایان گر پیشرفت تجاری وبازرگانی در ان دوره بوده است به علت شرایط مساعد زندگی رشد جمعیت روند افزایشی به خود گرفت.
دوره ینجم :
این دوره که تاریخی در حدود ۳۲۰۰سال پیش دارد . مربوط به مهاجرت مهاجریم جدید به سیلک است . مهمترین فرهنگ این اقوام ساخته ظروف سفالی خاکستری رنگ است. معماری این مهاجران به روی بقایای ساختمانهای دوره قبل ساخته شد.فرهنگ خاک سپاری مردگاه دگرگون شد و این دوره اغاز استفاده از گورستانهای مجزا بود . گورستان مردم(گورستان الف) این دوره در ۲۰۰متری جنوب تپه های جنوبی قرار داشت که امروزه به کلی تخریب شد است وتنها ۱۵ قبر از مجموع این گورستان توسط کاوش گران فرانسوی مورد کاوش قرار گرفته و همچنین همچنان به دلیل اعتقاد به زندگی بعد از مرگ در کنار مردگان خود اشیاء سفالی ابزار اهنی و مهر و…قرار می دادن .
دوره ششم :
در تپه های جنوبی که بین سالهای ۲۸۰۰و۲۹۰۰سال متعلق به مردمانی بود که مردگان خود را در گورستان ۲۵۰متری غرب تپه جنوبی (گورستان ب) دفن می کردند. به عقید گیرشمن انها مهاجران جدید بودن که در تپه های جنوبی ساکن شدند. در این دوره سطح کل تپه مسطح شد ودر نتیجه معماری دوره ینجم به طور کل از بین رفته. در این دوره فرهنگ خاکسپاری کمی دگرگون شد و علاوه بر عمال قبلی چاله گورها را به شکل تپه در می اوردن و برخی از این گورها با سنگهای تراش خورده و یا اجرهای بزرگ پوشانده می شود که احتمالا نمایانگر منزلت مردگان بوده است . مجموع ۲۰۰ قبر از این دوره توسط هئیت فرانسوی مورده کاوش قرار گرفته است. از شاخسهای دوره ششم ظروف سفلی است که کاربرده تدفینی داشته اند بعضی از این ظروف لوله دار و یا شکل حیوانات وپرندگان هستن. سطوع انها با نقوش هندسی، حیوانی و انسانی تزئین شده است.
منابع برای مطالعه بیشتر:
۱- آثار تاریخی شهرستان های کاشان و نطنز از حسن نراقی چاپ انجمن آثار و مفاخر فرهنگی
۲- سیلک کاشان از رومن گیرشمن ترجمه اصغر کریمی ناشر سازمان میراث فرهنگی (۲ جلد)
۳- ایران از آغاز تا اسلام از رومن گیرشمن ترجمه محمد معین انتشارات علمی فرهنگی
۴- ایرن در پیش از تاریخ از صادق ملک شهمیرزادی ناشر معاونت پژوهشی سازمان میراث فرهنگی
۵- زیگورات سیلک، نقره کاران سیلک، سفالگران سیلک، شکارچیان سیلک از صادق ملک شهمیرزادی
باغ فین و حمام فین کاشان
باغ فین و حمام فین کاشان در ۶ کیلومتری جنوب شهر کاشان در انتهای خیابان امیرکبیر فعلی و روستای فین کوچک قدیم قرار دارد و از با ارزش ترین آثار تاریخی کاشان است بنای بر جای مانده باغ از دوران صفوی است که بر روی بناهای دوره دیلمی ساخته شده و از لحاط باغ آرایی و آب رسانی دارای اهمیت ویژه ای است بناهای این باغ شامل سر درب ورودی و برج و باروی آن، شتر گلوی صفوی در میانه باغ، شتر گلوی فتح علی شاهی و اتاق شاه نشین در جنوب خاوری باغ، موزه در باختر باغ و حمام های کوچک و بزرگ و کتابخانه در خاور باغ می شود.
حمام فین کاشان که در باغ فین قرار دارد همان مکان تاریخی است که ناصرالدینشاه در سال ۱۸۵۲ میلادی صدراعظم خود امیرکبیر را در آن به قتل رساند. وسعت باغ فین بالغ بر ۲۳ هزار مترمربع و شامل یک حیاط مرکزی است که به وسیله دیوار، بارو و برج های استوانه شکل محصور شده است. در مقایسه با بسیاری از باغ های ایرانی مشابه، باغ فین با آب قابل توجهی مشروب می شود.
همانطور که ذکر شد وجود عناصر آب و درخت که عناصری پویا هستند در کنار ابنیه که عناصر ثابت معماری هستند، هویتی زنده به این اثر فرهنگی و تاریخی بخشیده است. باغ فین یکی از مهمترین نمونه باغهای ایرانی است که همچنان زنده و پابرجاست. همچنین این باغ به خوبی روش ایجاد منظر فرهنگی را معرفی می کند. همچنین کوشک قاجاری در باغ فین کاشان با نقاشی های زیبای سقفی و دیواری نیز در انتهای باغ و خارج از محور تقارن باغ واقع است. حمام سلطنتی، موزه ملی، خلوت کریمخانی و اتاق شاهنشین بناهایی هستند که پس از دوران صفویه به ابنیه باغ افزوده شده اند.
برخی منابع تاریخی قدمت این باغ را به دوران سلطنت آلبویه می رسانند. به هرحال ساختمان باغ فین فعلی به دوران شاه عباس اول نسبت داده شده است و میراث فرهنگی ایران طراح باغ را غیاث الدین جمشید کاشانی می داند. با این وجود منابع دانشگاهی طراح باغ را شیخ بهایی معرفی می کنند. این اثر در تاریخ ۱۵ آذر ۱۳۱۴ با شماره ثبت ۲۳۸ بهعنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است و کار ثبت جهانی این اثر که از سال ۲۰۰۷ میلادی آغاز شده بود، چندین سال به طول انجامید و سرانجام در زمستان ۱۳۸۹، مرحله اول ثبت این اثر در فهرست میراث جهانی یونسکو به انجام رسید.
موزه ملی کاشان :
موزه ملی کاشان واقع در این باغ از سال ۱۳۸۵ تا سال ۱۳۸۹ تعطیل بوده و در بهمن ماه ۱۳۸۹ مجددا دایر شده است. امروزه بازدید از بخش های گوناگون باغ امکان پذیر است. این مجموعه، در کنار میدان نقش جهان اصفهان و کاخ چهلستون اصفهان بیشترین بازدید کننده و گردشگر استان اصفهان را به سوی خود جلب می نماید.
حمام فین کاشان :
در قسمت جنوبی باغ فین دو حمام وجود دارد که به حمام کوچک و بزرگ معروف است، حمام کوچک از آثار دوره صفویه و همراه با بنای اولیه باغ فین ساخته شده است. حمام بزرگ در دوران قاجاریه به وسیله فتحعلی شاه ساخته شده است.
حمام کوچک و عمارت سردر سایر ابنیه دوره صفوی را تشکیل می دهند. حمام کوچک فین کاشان همانطور که گفته شد به خاطر قتل میرزا تقی خان امیرکبیر صدراعظم ناصرالدین شاه قاجار در ۲۰ دی ۱۲۳۰ هجری خورشیدی مشهور است.
حمام بزرگ مخصوص امرا و حمام کوچک اختصاص به استفاده خدام داشته است. در هر یک از حمام ها قسمت هایی شامل ورودی، گرمخانه، آبنما، خزینه، محل نظافت و سربینه (رختکن) به چشم می خورد. کانال هایی جهت تعویض آب خزینه ها و حوضچه ها در کف حمام ها وجود دارد. دیوار حمام ها با عایق رطوبتی مخصوص – ماسه، آهک یا ساروج – پوشانده شده است. این حمام دارای دالانها و راهروهای زیادی است و معماری زیبایی دارد..
چشمه سلیمانیه باغ فین کاشان :
در جنوب باغ فین چشمه آبی موسوم به چشمه سلیمانیه، با قریب به دوازده سنگ آب وجود دارد. آب آن فوق العاده صاف است ولی به واسطه داشتن بعضی املاح برای آشامیدن مناسب نیست. آب چشمه فین به واسطه کیفیت های خاص خود مانند صافی و پاکی و روشنایی کم نظیر و همچنین کیفیت ثابت و تغییر ناپذیرش همواره مشهور و ضرب المثل بوده است.
دسترسی به باغ فین کاشان :
دسترسی به باغ فین از طریق خیابان امیرکبیر صورت میپذیرد وسایل نقلیه عمومی از جمله مینی بوس و سواری از مرکز شهر کاشان این دسترسی را تامین می کنند.